Bakı, 30 aprel, AZƏRTAC

Şəhər əhalisinin yaşam keyfiyyətini müəyyən edən əsas amillərdən biri əhalinin yerdəyişmələrinin mümkün qədər tez və rahat yerinə yetirilməsidir. Bu yerdəyişmələrin sürətli yerinə yetirilməsi, şəhər zonaları arasında nəqliyyat əlaqələrinin sadə və qısa olması, yola düşmə və təyinat məntəqələri arasında düzgün marşrut seçimi şəhərlərdə mobilliyin artırılmasında böyük rol oynayır. Şəhər ictimai nəqliyyatının işinin səmərəli təşkili, müxtəlif şəhər zonalarını maneəsiz birləşdirən velosiped yollarının yaradılması, nəqliyyatda ləngimələrin azaldılması məsələnin həlli istiqamətində mühüm addımlardır.

Bu fikirlər Azərbaycan Texniki Universitetinin Logistika və Nəqliyyat İnstitutunun direktoru Fuad Daşdəmirovun “Şəhər mobilliyi” sərlövhəli yazısında yer alıb. AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.

Son illər şəhərlərdə mobilliyin təmin edilməsi bütün dünyada diqqət mərkəzindədir. Şəhər əhalisinin və sıxlığının artması problemin aktuallığını artırıb. Təsadüfi deyil ki, Avropa İttifaqı tərəfindən 2013-cü ildə Şəhər Mobillik Paketi nəşr olunub və burada dayanıqlı şəhər mobillik planı konsepsiyası öz əksini tapıb.

İnformasiya texnologiyalarının inkişafı ilə əhalinin hərəkətliliyinin təmin olunması məsələsinə yanaşmalar da dəyişib. Belə ki, hərəkətliliyin izlənməsi və modelləşdirilməsi üçün informasiya texnologiyalarından istifadə bu sahədə təklif olunan həllərin sürətlə və müqayisəli təhlillərə əsasən əldə olunmasına imkan yaradıb. Belə bir şəraitdə ölkələrin yaşayış məntəqələrinin nəqliyyat planlaşdırılmasına yenidən baxılması və təkmilləşdirilmə imkanları ortaya çıxıb.

Beynəlxalq səviyyədə qəbul edilmiş tərifə əsasan dayanıqlı şəhər mobillik planı daha yüksək həyat keyfiyyətinin təmin edilməsi üçün şəhərlərdə və onların ətrafında insanların və müəssisələrin mobillik ehtiyaclarını ödəmək üçün nəzərdə tutulmuş strateji plandır. Bu plan mövcud planlaşdırma təcrübələrinə əsaslanır, inteqrasiya və qiymətləndirmə prinsiplərini nəzərə alır. Dayanıqlı şəhər mobillik planı aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:

-institusional sərhədlər boyu əməkdaşlıq;

-vətəndaşların və maraqlı tərəflərin cəlb edilməsi;

-cari və gələcək fəaliyyətin qiymətləndirilməsi;

-bütün nəqliyyat növlərinin inteqrasiya olunmuş iş rejimlərinin inkişaf etdirilməsi

-monitorinq və qiymətləndirmənin təşkili;

-keyfiyyətin təmin edilməsi.

Şəhər mobillik planının əsas prinsipləri, yerli nəqliyyat və mobillik problemlərini həll etmək üçün yerli səviyyəli strateji planlaşdırma, CO₂ miqdarının azaldılması, tıxacların aradan qaldırılması, yol hərəkəti təhlükəsizliyinin təmini, şəhərlərin genişlənməsi, əlçatanlığın təmin edilməsi, şəhər yaşayışının ümumi keyfiyyətinin və rəqabət qabiliyyətinin yaxşılaşdırılması və nəqliyyat infrastrukturunun (avtomobil, dəmir yolu, su və v.s) multimodal və intermodallığa doğru kompleks inkişafından (mübadilə məntəqələrinin yaradılması və inkişafı) ibarətdir.

Dayanıqlı şəhər mobillik planlaşdırmasının əsas məqsədi dayanıqlı mobilliyə doğru keçid etməklə əlçatanlıq və həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. Bunun üçün cari vəziyyətin və gələcək tendensiyaların hərtərəfli qiymətləndirilməsi, strateji hədəflərə geniş şəkildə baxış, təşviqat, maliyyə, texniki və infrastruktur tədbirləri tələb olunur. Hədəflərə çatmaq üçün onların həyata keçirilməsi sistematik monitorinq və qiymətləndirmə ilə müşayiət olunmalıdır.

Ənənəvi planlaşdırma yanaşmalarından fərqli olaraq, dayanıqlı şəhər mobillik planında vətəndaşların və maraqlı tərəflərin cəlb edilməsinə, sektorlar arasında tədbirlərin koordinasiyasına (xüsusilə nəqliyyat, ətraf mühit, iqtisadi inkişaf, sosial siyasət, sağlamlıq, təhlükəsizlik və enerji) xüsusi diqqət yetirilir.

Dayanıqlı şəhər mobillik planlaşdırma konsepsiyası, həmçinin mobilliyin və xidmətlərin inteqrasiya olunmuş şəkildə əhatə olunmasına və şəhərin inzibati hüdudları daxilindəki vahid ərazidən fərqli olaraq bütün “funksional şəhər ərazisi” üçün planlaşdırmasının zəruriliyinə əsaslanır.

Son illərdə nəqliyyatın planlaşdırmasına yanaşma akademik mühitdə və planlaşdırma praktikasında əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib.

Şəhərlər və ətrafları gündəlik olaraq sərnişin və yük axınları ilə əlaqələndirilir, yəni dayanıqlı şəhər mobillik planlaşdırmasının coğrafi əhatəsi bu “funksional şəhər sahəsinə” əsaslanmalıdır. Sərnişin və yüklərin faktiki axınları əsasında planlaşdırlması vacib meyardır.

Dayanıqlı şəhər mobillik planı əlçatanlığı yaxşılaşdırmaq və bütün funksional şəhər ərazisi üçün yüksəkkeyfiyyətli, dayanıqlı mobilliyi təmin etmək kimi ümumi məqsədi həyata keçirir.

Dayanıqlı şəhər mobillik planının hazırlanması və həyata keçirilməsi müxtəlif səviyyəli hökumət təşkilatları və planlaşdırma sahəsindəki qurumlar (və onların departamentləri) arasında yüksək səviyyəli əməkdaşlığa, koordinasiyaya və məsləhətləşməyə əsaslanır.

Mobillik planının hazırlanması funksional şəhər ərazisindəki insanların (sakinlər və ziyarətçilərin), eləcə də orada yerləşən qurumların və şirkətlərin mobillik ehtiyaclarının ödənilməsinə yönəlib. Planın hazırlanması və icrası zamanı vətəndaşların və digər maraqlı tərəflərin prosesə fəal şəkildə cəlb edilməsinə diqqət yetirilməlidir. Prosesdə şəffaflığın və müxtəlif tərəflərin iştirakının planlaşdırılması dayanıqlı şəhər mobillik planı və onun təşviq etdiyi siyasətin qəbul edilməsi üçün ilkin şərtdir.

Şəhər mobillik planının hazırlanması üçün nəqliyyat sisteminin cari və gələcək fəaliyyəti hərtərəfli qiymətləndirilməli, mövcud vəziyyət hərtərəfli nəzərdən keçirilməli, müəyyən edilmiş istiqamətə uyğun olan real hədəflər və bunların hər biri üçün icra göstəriciləri müəyyənləşdirilməlidir. Bundan əlavə, bütün funksional şəhər ərazisi üçün nəqliyyatın və mobilliyin inkişafı üçün uzunmüddətli baxış müəyyən edilməli, bütün nəqliyyat növləri (ictimai və şəxsi, sərnişin və yük, motorlu və motorsuz, hərəkətli və stasionar) əhatə olunmalıdır.

Dayanıqlı şəhər mobillik planı müxtəlif nəqliyyat növlərinin balanslaşdırılmış və inteqrasiya olunmuş inkişafına təkan verir, ümumi mobillik sisteminin keyfiyyətini, təhlükəsizliyini, əlçatanlığını və iqtisadi səmərəliliyini təkmilləşdirmək üçün tədbirlər kompleksinin yaradılmasını nəzərdə tutur. Buraya infrastruktur, texniki, tənzimləyici, təşviq və maliyyə tədbirləri daxildir.

Kollektiv mobilliyin bütün formalarını əhatə etməklə aktiv hərəkətlilik (gəzinti və velosiped sürmə), intermodallıq və qapıdan qapıya mobillik, yol hərəkətinin təhlükəsizliyi, hərəkət edən və stasionar nəqliyyat vasitələrinin tətbiqi, yüklərin daşınması və xidmətlərin göstərilməsi, logistik idarəetmə və intellektual nəqliyyat sistemlərinin tətbiqi şəhər mobillik planının tərkib hissələridir.

Qeyd etmək lazımdır ki, yekun hədəflərə çatmaq üçün planın icrasına ciddi nəzarət edilməlidir. Seçilmiş fəaliyyət göstəriciləri əsasında müntəzəm olaraq qiymətləndirilmə aparılmalı, statistik məlumatların əlçatanlığı təmin edilməlidir. Tədbirlərin həyata keçirilməsinin dayanıqlı monitorinqi və qiymətləndirilməsi ilə hədəflərə yenidən baxılması və zəruri hallarda icra zamanı düzəlişlərin edilməsi nəticələrin effektivliyini xeyli artıra bilər.

Planın ümumi peşəkar keyfiyyətini təmin etmək və onun dayanıqlı şəhər mobillik planı konsepsiyasının tələblərinə uyğunluğunu yoxlamaq üçün mexanizmlərin olması vacibdir. Məlumatların keyfiyyətinin təmin edilməsi və risklərin idarə edilməsi xüsusi diqqət tələb edir.

Ümumilikdə əhalisinin sayı 5000 nəfərdən 100000 nəfərə qədər, sıxlığı isə 300 nəfər/km²-ə qədər olan şəhərləri kiçik şəhər hesab edirlər. Avropa İttifaqında şəhərlərin 30 faizi bu qəbildəndir. Kiçik şəhərlərin dayanıqlı şəhər hərəkətliliyi planlarının hazırlanması az əhəmiyyətli kimi görünə bilər. Lakin son illərdə şəhər ərazilərinin sürətlə genişlənməsi və əhalinin sayının artması gələcəyə yönəlmiş strateji nəqliyyat planlaşdırmasını zəruri edir. Bundan əlavə, ticarət, məişət obyektlərinin uzaqda yerləşməsi ilə əlaqədar vaxt itkiləri, yollarda təhlükəsizliyin təmin olunması üçün tədbirlərin kifayət etməməsi, nəqliyyat səs-küyü kiçik şəhərlərdə artıq müşahidə edilən problemlərdir. Əhalinin sayı və sıxlığı nəqliyyatın planlaşdırılması üçün yeganə vacib amillər deyil. Bəzi şəhərlərdə infrastruktur elə qurulmuşdur ki, gün ərzində iş, təhsil və digər məqsədlərlə kifayət qədər hərəkətlilik yaranır və bu da mobilliyin təmin edilməsi üçün tədbirlər görülməsini zəruri edir.

Bütün bunlarla yanaşı, bəzi şəhərlərin turizm potensialı da nəzərə alınmalıdır. Turizm mövsümündə, xüsusilə də yay aylarında bir çox əyalət şəhərlərində turist ziyarətləri ilə əlaqədar hərəkətliliyin əhəmiyyətli dərəcədə artması müşahidə edilir. Mobillik planının tərtib olunması zamanı hərəkətlilikdə müşahidə olunan bu dəyişiklik nəzərə alınmalı, tələbatın istiqamət və xarakteri müəyyən edilməlidir.

Azərbaycan Respublikasının əyalət şəhərlərində yerli əhalinin və kənardan gələnlərin tələbləri, həmçinin şəhərlərin inkişaf perspektivləri nəzərə alınmaqla dayanıqlı mobillik planının hazırlanması həmin şəhərlərin cəlbediciliyini yüksəldə, sürətlə inkişafı üçün yaxşı stimul ola bilər.