Bakı, 20 iyun, AZƏRTAC

Ermənistan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi tərəfindən 1924-cü il noyabrın ortalarında Azərbaycan dilində “Zəngi” adlı qəzetin nəşr olunmasına icazə verilir. Qəzetin ideyası və məqsədi yalnız türk kəndlərini xəbərdar etmək və qəzalarda olan türklərin yaşamasına yardım göstərmək idi. İrəvanda mədəni inqilabın “eninə və dərini”nə inkişaf etməsində böyük, danılmaz xidmətləri olan İrəvan Türk Qadınlar Klubunun fəaliyyətini “Zəngi” qəzeti daim öz səhifələrində işıqlandırırdı. Bu klub bütün Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlı qadınlar arasında geniş təbliğat, səmərəli maarifçilik işi aparırdı. Klubun ətrafında toplaşmış tərəqqipərvər və fəal ziyalı qadınlar bu mədəni-maarif ocağının imkanlarından maksimum dərəcədə istifadə etməyə çalışırdılar. Onlar aydın dərk edirdilər ki, azərbaycanlı qadınlar arasında geniş miqyasda təbliğat, təşviqat, səmərəli iş aparmaq üçün mətbuat müstəsna əhəmiyyətə malikdir və bu tribunadan bacarıqla istifadə etmək lazımdır. Bu məqsədlə Qadınlar Klubunda müxbirlər dərnəyi yaradılmışdı. Dövrün ziyalı qadınları həmin müxbirlər dərnəyinin fəal üzvləri idilər.

AZƏRTAC xəbər verir ki, bu barədə filologiya üzrə fəlsəfə elmləri doktoru, Qərbi Azərbaycan İcmasının üzvü Cəlal Allahverdiyevin “Zəngi qəzeti”nin qadın müxbirləri” adlı məqaləsində bildirilib.

Məqaləni təqdim edirik: “Qadınlar Klubu İrəvanda Azərbaycan mətbuatının inkişafına da öz töhfəsini verib, onlarla azərbaycanlı qadın müxbirin yetişməsində böyük rol oynayıb. Klub nəzdində yaradılmış qadınlardan ibarət gənc müxbirlər dərnəyinin fəalları “Zəngi” qəzetində müxtəlif mövzulara aid məqalələr dərc etdirir, özlərinin mətbuata maraq və həvəslərini daha da artırırdılar. Bu da öz növbəsində gənc qadın müxbirlərin jurnalistika sahəsində müəyyən təcrübə əldə etmələrinə kömək olurdu. Gənc müxbirlər dərnəyinin bəzi fəal üzvləri mətbuat sahəsində müəyyən təcrübə əldə etdikdən sonra “Zəngi” qəzetinin aparıcı müxbirlərinə çevrilirdilər.

“Zəngi” qəzetinin 1925-1928-ci illər nömrələrini nəzərdən keçirdikdə Bülbül Kazımova, Fatma Əfəndiyeva, Kübra İbrahimova, Bəyim Kazımova, Ənvər Rizayeva, Şaman Süleymanova, Mənzərə Axundova, Qeyis Münşiyeva, Nabat İbrahimova, Siddiqə Babayeva, İrbaba Bağırovanın və başqalarının ən fəal qadın müxbirlər kimi adlarına rast gəlinir. 1920-ci ildən sonra Qərbi Azərbaycanda milli mətbuatın ətrafında cəmləşən bu tərəqqipərvər qadınlar mətbuat, mədəniyyət və maarif tariximizdə özünəməxsus yer tuturlar. “Zəngi” qəzetinin səhifələrində onların mübariz ruhda məqalələri, ictimai-mədəni fəaliyyətləri bir sıra maarifçi qadınların yetişməsində böyük rol oynayıb. “Zəngi” qəzetinin səhifələrində dərc olunan məqalələrin əsas məzmununu qadın azadlığı, iş, savadsızlıq, hüquqsuzluq, azyaşlı qızların ərə verilməsi, çadra əleyhinə mübarizə, qadınların geri qalmalarının səbəbləri, onların inkişaf yolu və qarşılarında duran vəzifələr təşkil edirdi.

Yuxarıda adları olan müxbirlər Azərbaycan qadınlarının bu cəhalətdən qurtulub öz azadlıqlarına qovuşmasını yalnız onların təhsilə, elmə yiyələnməsində görürdülər və məqalələrində bu barədə xüsusi bəhs edirdilər. Bu istedadlı və fədakar qadınların İrəvanda Azərbaycan mətbuatının təbliğində və inkişafında da böyük xidmətləri bu gün də böyük minnətdarlıqla xatırlanır.

Həmin illərdə “Zəngi” qəzetinin səhifələrində “Azad qadın”, “Talibə”, “Azadə qız”, “Şərqli qızı”, “Qadın” və s. imzalı qadın müəlliflərin yazılarına da rast gəlmək olur. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində ictimai həyata atılan bu maarifpərvər qadınlar Qərbi Azərbaycanda qadınlar hərəkatında fəal iştirak etməklə digər müasirlərindən fərqlənirdilər. Onların bəhs edilən dövrdəki fəaliyyətləri haqqında müxtəlif mənbələrdən bəzi məlumatlar əldə edə bilmişik.

Görkəmli ictimai-siyasi xadim Bala Əfəndiyevin həyat yoldaşı Fatma Məhəmməd qızı Əfəndiyeva (1906-1990) Dilican qəzasının Çaykənd kəndində anadan olub. İlk təhsilini ikisinifli Çaykənd məktəbində alıb. 1921-ci ilin sonlarından 1929-cu ilin ortalarına qədər İrəvan şəhərində yaşayıb.

O, İrəvanda yaşadığı müddətdə azərbaycanlı qadınlar arasında çox böyük mədəni-maarif işləri aparıb. İrəvanda azərbaycanlı qadınlar klubu, teatr, mətbuat, mədəni-maarif və s. sahələrdə fəal iştirak edib. İrəvan Azərbaycanlı Qadınlar Klubunun nəzdindəki gənclər özəyinin katibi və “Zəngi” qəzetinin ilk qadın müxbirlərindən biri olub. 1938-ci ildə repressiyaya məruz qalaraq sürgün edilib.

“Zəngi” qəzetinin digər qadın müxbirlərindən biri də Qərbi Azərbaycanın tanınmış maarif xadimi Mehdi Kazımovun həyat yoldaşı Bülbül Kazımova (Muradova) olub. İrəvanda ilk azərbaycanlı qadın müəllimlərindən biri olan Bülbül Hacı Məmmədtağı qızı (1887-1976) İrəvan şəhərində anadan olub, 1914-cü ildə İrəvan rus-müsəlman qız məktəbini bitirib. Bülbül xanım 1917-ci ildə İrəvan oğlan məktəbinin nəzdində qızlar üçün açılmış bir sinifli məktəbdə müəllim işləyib. Amma gənc müəllimin bu fərəhli həyatı uzun sürməyib, yeni alışdırmağa başladığı maarif çırağı 1918-ci ildə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri vəhşiliklər zamanı söndürülüb. Bülbül Kazımova 1918-ci ildə erməni daşnaklarının qanlı zülmü nəticəsində İrəvandan didərgin düşərək Gəncə şəhərinə üz tutub. Sonra tale onu Gədəbəyə çəkib aparıb və o, orada ilk qız məktəbini təşkil edib. 1921-ci ildə Şəmkirdə, Dəllərdə müəllimlik edib. O, Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində, o cümlədən Naxçıvanda və Qərbi Azərbaycanda neçə-neçə məktəbin, klub və mədəniyyət evinin əsasını qoyub. 1923-cü ildə İrəvana qayıdan Bülbül Kazımova gərgin ictimai və pedaqoji fəaliyyətini davam etdirərək daha da genişləndirib. Görkəmli maarif işçisi, ictimai xadim Bülbül Kazımova bir çox orden və medallarla təltif edilib. O, 20 ilə yaxın İrəvan Azərbaycanlı Qadınlar Klubuna rəhbərlik edib, Qərbi Azərbaycanın ilk maarifpərvər qadınlarından biri olub. Bakıda nəşr edilən “Şərq qadını” jurnalında və digər mətbuat orqanlarında yazıları dərc edilirdi.

Bəyim Kazımova İrəvan şəhərində anadan olub. 1926-cı illərdə İrəvan Azərbaycanlı Qadınlar Klubunda açılmış savad kurslarında dərs deyib. Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlı qadınlar arasında savadsızlığın aradan qaldırılmasında fəal iştirak edib, İrəvanda çadrasını atan ilk qadınlardan biri olub.

İrbaba Bağırova 1901-ci ildə İrəvan şəhərində anadan olub. 1916-cı ildə İrəvan ikinci şəhər qızlar məktəbində təhsil alıb. 1926-cı ilin oktyabrında Bakıda keçirilən Zaqafqaziya qadın klub işçilərinin ikinci konfransında İrəvan azərbaycanlı qadınlarını təmsil edib, İrəvan Azərbaycanlı Qadınlar Klubunun fəaliyyəti və qarşısında duran vəzifələrin həyata keçirilməsi haqqında məruzə ilə çıxış edib.

“Zəngi” qəzetinin qadın müxbirlərindən biri də Qeyis Münşiyeva olub. Ümumiyyətlə, İrəvanda Azərbaycan ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi mühitinin təşəkkülünə və formalaşmasına töhfələrini vermiş ziyalı nəsillər arasında Münşiyevlərin öz yeri və rolu var. Qeyis Münşiyeva Qərbi Azərbaycanda tanınmış ictimai xadim, 1937-ci ildə repressiyanın qurbanı olmuş Hüseyn Münşiyevin bacısı idi. İrəvanda fəaliyyət göstərən azərbaycanlı dram dərnəyinin işində fəal iştirak edən ilk qadınlardan biri olub. Gənc ikən - 1929-cu ildə 27 yaşında İrəvan şəhərində vəfat edib.

Nabat İbrahimova Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlı qadınların savadsızlığına qarşı mübarizə hərəkatında fəal iştirak edən qadınlardan biri idi. “Zəngi” qəzetində yazıları çox vaxt “İbrahimova” imzası ilə dərc olunurdu. İrəvan Azərbaycanlı Qadınlar Klubunun nəzdində fəaliyyət göstərən “Qadın müxbirlər” dərnəyinin rəhbəri olub.

Ənvər Rizayeva İrəvanda ikinci rus-tatar qızlar məktəbində təhsil alıb. İrəvanda fəaliyyət göstərən azərbaycanlı dram və qadınlar klubundakı qadın müxbirlər dərnəyinin fəal üzvü olub.

Onlardan başqa, Şaman Süleymanova, Siddiqə Babayeva, Mənzərə Axundova da Qərbi Azərbaycanın ədəbi-mədəni, ictimai həyatında fəal işitirak edən qabaqcıl qadınlar olublar.

Yuxarıda adları çəkilən bu ziyalı qadınlar azərbaycanlı qadınların elmə, təhsilə cəlb edilmələrində, Qərbi Azərbaycanda milli maarifimizin, mədəniyyətimizin inkişafında böyük rol oynayıblar. Bu ziyalı qadınların hamısının diqqətçəkən bir fəaliyyəti də “Zəngi” qəzeti ilə əməkdaşlığı və həmin nəşrdə günün aktual problemlərinə həsr olunan məqalələri dərc etdirmələri idi.