Qobustan, 2 mart, Adil Ağayev, AZƏRTAC

Taxılçılıq kənd təsərrüfatının əsasını təşkil edir. Belə ki, taxıl əsas ərzaq məhsulu olmaqla yanaşı, həm də heyvandarlıq və quşçuluq üçün yemdir. Bu baxımdan ölkə əhalisinin ərzaq təhlükəsizliyinin təminatında əsas strateji sahə olan taxılçılığın inkişafı daim diqqət mərkəzindədir. Prezident İlham Əliyevin 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsində təsdiq edilən 2-ci strateji hədəflə ərzaqlıq buğda istehsalının əkin sahəsini genişləndirmədən məhsuldarlıq və keyfiyyət göstəriciləri yüksəldilməklə artırılması nəzərdə tutulub. Bununla əlaqədar olaraq aqrar elmin qarşısında duran əsas məsələ vahid əkin sahəsindən daha yüksək miqdarda dən istehsal etməklə əhalinin taxıl və taxıl məhsullarına olan tələbatının tam ödənilməsidir. Bəs, taxılçılıqda yüksək məhsuldarlıq üçün fermerlər nəyi bilməlidirlər?

AZƏRTAC-ın bölgə müxbirinin sualını cavablandıran Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun direktoru, aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Faiq Xudayev deyib: “Taxılların becərilmə texnologiyasında göstərilən qulluq işlərinin vaxtında və keyfiyyətlə yerinə yetirilməsi əsas və həlledici amillərdən biridir. Payızlıq taxılların böyüyüb inkişaf etməsinə və məhsuldarlığına təsir edən amillər əsasən 2 qrupa bölünür. Buraya nizamlanmayan və nizamlanan amillər daxildir. Nizamlanmayan amillər (illik yağmurların miqdarı, günəş radiasiyası, illik fəal temperaturların cəmi və sair) əsasən təbii amilləri əhatə etməklə birbaşa idarə edilməyə və nəzarətə tabe olmur. Azərbaycan şəraitində bu amillərin çoxu kifayət miqdarda və yaxud artıqlaması ilə mövcud olmaqla, payızlıq taxılların məhsuldarlığını məhdudlaşdırmır. Ölkədə mövcud olan belə əlverişli təbii-iqlim şəraiti payızlıq taxıllardan daha yüksək - hər hektardan 70-80 sentner məhsul almağa imkan verir”.

Direktor deyib ki, yüksək dən məhsulunun formalaşmasına nizamlanan (suvarma, yemləmə gübrələrinin verilməsi, yaşıl malanın çəkilməsi, alaqlar, xəstəlik və zərərvericilərə qarşı mübarizə aparılması və sair) amilləri yüksək aqrotexniki səviyyədə idarə etməklə nail olmaq mümkündür. Məlumdur ki, payızlıq taxıllar qış dövründə xarici mühitin əlverişsiz amillərinin təsirindən inkişafdan qalır və bəzən də tamamilə məhv olur. Buna görə də zəmilərə qulluq işində əsas vəzifə qışda və erkən yazda bitkilərin qorunub saxlanmasıdır.

Yüksək məhsuldarlıq üçün gübrələmənin əhəmiyyəti böyükdür

Payızlıq taxıl əkini sahələrindən yüksək məhsul götürmək üçün gübrələmənin əhəmiyyəti böyükdür. Əkin sahələrinə mineral gübrələrin düzgün verilməsi bitkilərin normal böyüməsinə və inkişafina şərait yaradır, xəstəliyə, şaxtalara və quraqlığa davamlığını artırır. Bu baxımdan səpindən qabaq şum altına fiziki çəkidə hektara 120-140 kiloqram ammofos gübrəsinin verilməsi olduqca vacibdir. Hazırda respublikada dənli bitkilərin əsas hissəsini intensiv sortlar təşkil edir. Bu sortların qida maddələrinə yüksək dərəcədə tələbkar olduğunu nəzərə alaraq, gübrə normalarını nizamlamaq son dərəcədə vacibdir. Həmin sortlar əkilən sahələrə erkən yazda torpaq-iqlim şəraitindən asılı olaraq hər hektara fiziki çəkidə 250-300 kiloqram ammonium, yaxud 200 kiloqrama qədər karbamid verilməsi məsləhətdir. Azot gübrəsinin 15-20 faizi səpindən qabaq, 60 faizi erkən yazda, 20-25 faizi isə bitkilərin boruya çıxma mərhələsində yemləmə şəklində verilməlidir.

Yaz yemləmə gübrəsi taxılların boruya çıxma mərhələsindən qabaq, bitkilərin kollanma dövründə verilməlidir. Çünki bu zaman daxildə sünbül hələ formalaşmamış olur. Ona görə də qabaqcadan verilən yemləmə gübrəsi sünbüldə sünbülcüklərin sayını artırmaqla, onun tam formalaşmasına şərait yaradır. Buna görə də gübrələrin verilmə müddətlərinə düzgün riayət etmək lazımdır.

Torpaqdan istifadə zamanı onun təbii münbitliyi aşağı düşməməlidir. Bunun üçün bitkilərin torpaqdan apardıqları qida maddələri müxtəlif formalarda geri qaytarılmalıdır ki, buna əkinçilikdə qida maddələrinin qaytarılması qanunu deyilir. Torpaqdan aparılan və torpağa qaytarılan qida maddələrinin nisbəti balans üsulu ilə müəyyən edilir. Qida maddələrinin balansı müsbət olduqda torpağın təbii münbitliyinə xələl gəlmir.

Faiq Xudayev bildirib ki, əkin sahələrində yaza yaxın torpaq bərkiyir. Bunun da nəticəsində bitkilərin köklərinə hava çətin keçir, torpaqda isə rütubətin daha çox buxarlanmasına şərait yaranır. Bunun qarşısını almaq üçün erkən yazda, əsasən də quraq dəmyə şəraitində bitkilərə yemləmə gübrəsi verildikdən sonra əkinləri səpinin köndələninə yüngül dişli mala ilə malalamaq lazımdır. Bu zaman əmələ gəlmiş xırda qaysaqlar dağıdılır, torpaqdan rütubətin buxarlanmasının qarşısı alınır, xırda alaq cücərtiləri məhv olur və kök sisteminin havalanması yaxşılaşır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, əkinlərə mala bitkilərin tam kollanma mərhələsində çəkilməlidir.

Yüksək məhsul üçün mühüm şərtlərdən biri də suvarmadır

Onun sözlərinə görə, payızlıq dənli bitkilərdən yüksək məhsul götürülməsində mühüm şərtlərdən biri də suvarmadır. Torpaq-iqlim şəraitindən asılı olaraq vegetasiya dövründə payızlıq taxıllara iki-dörd dəfə su verilməlidir. Qışı yağmurlu keçən illərdə torpaq-iqlim şəraitindən asılı olaraq fevralın üçüncü və yaxud martın birinci ongünlüyündə birinci vegetasiya suvarmasına başlamaq məsləhət görülür.

Əgər səpindən sonra əkinlər suvarılmayıbsa və havalar quraq keçirsə, onda qış aylarında bitkilər mütləq suvarılmalıdır. Suvarılan bölgələrdə payızlıq taxıldan az məhsul götürülməsinin başlıca səbəblərindən biri də suvarmanın vaxtında aparılmamasıdır. Suvarmanın 8-10 gün gecikdirilməsi məhsulun 25-30 faiz azalmasına səbəb olur. Suvarma erkən səpin aparılmış sahələrdə başlanmalı və qısa müddətdə qurtarmalıdır. Bəzi təsərrüfat rəhbərləri və mütəxəssisləri cüzi miqdarda, yəni 15-20 mm yağıntı ilə kifayətlənərək suvarmanı dayandırırlar. Göstərilən miqdarda yağmur hektarda 150-200 m3 suya bərabərdir. Taxıl isə bundan xeyli artıq miqdarda rütubət tələb edir. Deməli, yağıntılar az olanda suvarmanı davam etdirmək məhsuldarlığı artırmaq deməkdir. Ümumiyyətlə, vegetasiya dövründə torpaqda olan nəmliyin miqdarına nəzarət etməklə onun tarla rütubət tutumunun 70-75 faizindən aşağı düşməsinə yol verilməməlidir.

Qlobal istiləşmə ilə əlaqədar su çatışmazlığı nəzərə alınaraq suvarma suyundan qənaətlə istifadə olunmalıdır. Bunun üçün əkinçilikdə suvarma suyuna qənaətedici texnologiyalar tətbiq edilir. Dənli bitkilərdə tirəli səpin texnologiyasının tətbiqi nəticəsində suvarma suyuna 25-30 faiz qənaət olunur. Taxılçılıqda yağışyağdırma üsulundan istifadə bitkilərin suvarılmasının ən səmərəli forması sayılır. Suvarma suyu ilə birlikdə bitkilərə peyin şirəsi verilməsi yaxşı nəticələrə gətirib çıxarır. Bu bir çox fermer təsərrüfatlarında sınaqdan keçirilib. Suvarmanın belə təşkilinə ciddi diqqət yetirilməlidir.

Alaq payızlıq taxılların məhsuldarlığını məhdudlaşdıran amillərdən biridir

Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun direktoru deyib: “Alaq mədəni bitkilərin, o cümlədən payızlıq taxılların məhsuldarlığını məhdudlaşdıran amillərdən biridir. Alaq otları məhsuldarlığı aşağı salmaqla yanaşı, keyfiyyətini də pisləşdirir. Yazda taxıla qulluq işlərindən biri də alaqlara qarşı kimyəvi mübarizədir. Bu məqsədlə dövlət qeydiyyatından keçmiş kimyəvi preparatlardan istifadə edilməsi tövsiyə olunur. Hazırda birləpəli alaqlara (yabanı vələmir və sair) qarşı geniş istifadə olunan herbisidlərə əsasən “Puma Super” və “Topik” aiddir. “Puma Super” herbisidi hektara 0,6-0,8 litr, “Topik” herbisidi isə hektara 0,40-0,50 litr hesabı ilə verilir. Bu herbisidlərin göstərilən miqdarı 250-300 litr suda həll edilərək yazda payızlıq buğdanın kollanma mərhələsində sahələrə çilənməlidir. Əks halda onun səmərəliliyi az olar.

Taxıl əkinlərində geniş yayılmış ikiləpəli alaqlara (adi turpəng, çöl gülülü, çöl qanqalı, çöl sarmaşığı və sair) qarşı 2,4-D herbisidinin amin duzu hektara 1,5-2,0 kiloqram, “Lintur” 70 herbisdi 0,150-0,180 kiloqram, “Qran Star” herbisidi 0,018-0,020 kiloqram, “Taystar” herbisidi isə 0,01-0,05 kiloqram hesabı ilə verilir. Fermer təsərrüfatında aparılan monitorinqlər göstərir ki, “Topik” və “Lintur” herbisidlərinin qarışdırılaraq bir dəfəyə verilməsi iqtisadi cəhətdən daha səmərəlidir.

Əgər alaqların vurduğu ziyan iqtisadi cəhətdən ziyanlı hədd səviyyəsinə qalxmışdırsa onda herbisidlərin tətbiqi iqtisadi cəhətdən faydalı hesab oluna bilər. Vurulacaq ziyan sadəcə olaraq ziyanlı hədd səviyyəsində olmasa onda herbisidlərin tətbiqinə ehtiyac qalmır”.

Siçanabənzər gəmiricilər taxıllara daha çox ziyan vurur

Respublikada taxıllara qış-yaz dövründə siçanabənzər gəmiricilər daha çox ziyan vurur. Bu barədə danışan Faiq Xudayev qeyd edib ki, dəstə halında yaşayan bu gəmiricilər aran və dağətəyi rayonlarda geniş yayılıb. Bu məqsədlə avtol və ya bitki yağı qarışdırılmış 10 faizli sink-fosfidlə zəhərlənmiş dəndən istifadə olunur. Hazırlanan zəhərli dən mütləq sahədə əkilən sortun toxumundan olmalıdır ki, gələcəkdə sort qarışığına səbəb olmasın. Hər işçi yuvaya 0,5-1,0 qram hesabı ilə zəhərli dən qoyulur. Aldadıcı yemi bitkinin yaşıl, yumşaq hissələrindən hazırlamaq da olar. Onu topalar şəklində yığmağı və yüngülcə islatmağı lazım bilirik. Nəm ot çəkisinin 6 faizi qədər sink-fosfid götürülüb tozlanmalı və diqqətlə qarışdırılmalıdır. Çöl siçanları hazırlanmış belə aldadıcı yemi ilin istənilən vaxtlarında da yaxşı yeyir və məhv olurlar.

İnstitutunun direktoru onu da bildirib ki, fermer və digər kəndli təsərrüfatlarının rəhbərləri göstərilən aqrotexniki qulluq işlərini vaxtında və keyfiyyətlə yerinə yetirməklə yüksək taxıl məhsulunun əldə edilməsinə nail ola bilərlər.