Bakı, 18 yanvar, AZƏRTAC

İlk dəfə proqram mühəndisliyi termini 1968-ci ildə NATO-nun üçüncü nəsil hesablama texnikasının tətbiqi nəticəsində proqram sistemində yaranmış böhrana həsr edilmiş konfransında irəli sürülüb. Elə həmin ildə Londonda proqram təminatının işlənilməsi üzrə 22 layihə rəhbərinin görüşü keçirilib. Görüşdə proqram təminatının problem və perspektivləri müzakirə edilib və ilk dəfə proqram sisteminin həyat dövrü (Software Lifetime Cycle, SLC) konsepsiyası irəli sürülüb. Bu konsepsiya ətrafında müxtəlif mübahisələr yarandı. 1970-ci ildə amerikalı alim U.U.Roys belə bir fikir irəli sürür ki, həyat dövrünün mərhələləri üzərində nəzarətin olması proqram sistemlərinin keyfiyyətini artırmağa və onun işlənilməsinə çəkilən xərcləri azaltmağa imkan verəcək.

Bu fikirlər Elm və Təhsil Nazirliyinin İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun baş elmi işçisi Şəfəqət Mahmudovanın və baş mütəxəssis Tamilla Bayramovanın həmmüəllifi olduqları məqalədə yer alıb. AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.

Azərbaycanda ali məktəblərin əksəriyyətində tələbələrə proqram mühəndisliyi deyil, müəyyən məsələlərin həll alqoritmləri və çox da böyük həcmli olmayan proqramların kodlaşdırılması öyrədilir. Proqram mühəndisliyinin əsas tərkib hissələrindən olan tələblərin idarə edilməsi, proqram layihələrinin menecmenti, onların sınaqdan keçirilməsi və s. məsələlər ya heç tədris edilmir, ya da bəzi universitetlərdə magistratura səviyyəsində tədris olunur. Ona görə də tələbələrdə belə bir fikir formalaşır ki, proqramçı olmaq üçün proqramlaşdırmanı bilmək kifayətdir. Lakin informasiya texnologiyalarının dinamik şəkildə dəyişdiyi bir zamanda proqram təminatının işlənilməsinə ayrılan xərclərin çox hissəsi proqram kodunun yazılmasına deyil, yuxarıda adlarını çəkdiyimiz fəaliyyət istiqamətlərinin payına düşür. Proqram təminatının mövcud infrastruktura inteqrasiya edilməsi də əlavə xərclərin yaranmasına səbəb olur. Nəticədə milli proqram sistemləri dünya bazarında rəqabətədavamlı olmur və onlarda baş verən sistem və texniki xətaların aradan qaldırılması yenidən işlənilmə zərurətini yaradır. Ali təhsil müəssisələri sistem analitikləri, layihə menecerləri, proqramların sınağı və keyfiyyətinin təmin edilməsi üzrə mütəxəssislər hazırlamır. Tələbələr proqram sistemlərinin həyat dövrünü dəstəkləyən müasir metodları, texnologiyaları, avtomatlaşdırılmış instrumental vasitələri və beynəlxalq standartları bilmirlər.

Azərbaycanda beynəlxalq standartlar əsasında milli standartların işlənilməsi zəruridir. Universitet təhsili və real sənaye proqramlaşdırması arasındakı fərqi aradan qaldırmaq məqsədilə tələbə layihələrinin və yay məktəblərinin təşkil olunması da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, Qərb ölkələrində universitetlər sənaye şirkətləri ilə birgə fəaliyyət göstərərək müəyyən bir aktual məsələnin həllində peşəkar proqramçılarla birgə bu sahəyə marağı olan tələbələrin işləməsini təmin edir. Rusiya, Ukrayna kimi ölkələrdə dünyanın bu qabaqcıl təcrübəsindən artıq istifadə edilir.

Proqram mühəndisliyi üzrə mütəxəssisi adi proqramçıdan fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri də onun komandada işləmə qabiliyyətinin olmasıdır. Bunu da ancaq təcrübədə öyrənmək mümkündür. Lakin qeyd edilən çatışmazlıqlarla yanaşı, ölkəmizdə son illərdə tələbələrin proqramlaşdırmaya olan marağını artırmaq məqsədilə bəzi tədbirlər də həyata keçirilir. Azərbaycandan olan məktəblilər və tələbələr informatika üzrə beynəlxalq olimpiadalarda iştirak edirlər. Onların bu sahədə qazandığı uğurlar çox sevindiricidir. Respublikamızda 2013-cü ildən “Startap Azərbaycan” layihəsi həyata keçirilir. Hazırda İKT üzrə kadr hazırlığı işi də təkmilləşdirilir. Yüksəkixtisaslı mütəxəssislərə və elmi kadrlara artan tələbatın ödənilməsi məqsədilə ölkədəki ali təhsil ocaqlarında təhsilin elmi tədqiqatlar və innovasiyalarla sıx inteqrasiyasına əlverişli mühitin yaradılması istiqamətində işlər görülür. Dünyanın qabaqcıl təhsil ocaqları ilə əlaqələr genişləndirilir, həmçinin Azərbaycandan kənara “beyin axını”nın qarşısının alınması ilə əlaqədar müəyyən tədbirlər həyata keçirilir.

BMT tərəfindən minilliyin ideologiyası kimi bəyan edilən, bəşəriyyətin inkişafının əsas istiqaməti olan, min illərdən bəri yığılıb qalan sosial-iqtisadi problemlərin həllinə xidmət edən informasiya cəmiyyətinin əsasında informasiya-kommunikasiya texnologiyaları və biliklər iqtisadiyyatı dayanır. Biliklər iqtisadiyyatının ən mühüm sektorlarından biri də məhz proqram mühəndisliyidir. Hazırda bu sektor dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin iqtisadi inkişaf prioritetlərindən biri kimi çıxış edir. Proqram sənayesindən əldə edilən gəlirlər bir sıra ölkələrin iqtisadi gəlirlərinin əsasını təşkil edir.

Azərbaycan da dünyada baş verən bu inkişaf tendensiyasından kənarda qalmır. Prezident İlham Əliyev İKT-ni Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının prioritet sahəsi elan edib. Dövlət başçısı, həmçinin “qara qızılı insan kapitalına çevirək” ideyasını irəli sürərək ölkəmizdə artıq qədəm qoyduğumuz postneft dövründə yüksək texnologiyalar sektorunun, biliklər iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsini əsas hədəf kimi qarşıya qoyub. Ölkəmizdə bu sektorun inkişaf etdirilməsi üçün bir sıra konseptual və normativ-hüquqi sənədlər qəbul edilib.

Biliklər iqtisadiyyatının bir seqmenti kimi formalaşmaqda olan proqram sənayesinin əsasında “elm-təhsil-innovasiya” üçbucağı dayanır. Belə ki, bu sektorun inkişaf etdirilməsi üçün, ilk növbədə, müvafiq elmi-texniki potensialın, təhsil və innovasiya mühitinin yaradılması, yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanması vacibdir. Bu baxımdan 2017-ci il mayın 17-də keçirilən “Proqram mühəndisliyinin aktual elmi-praktiki problemləri” I respublika konfransının əsas məqsədi də ölkəmizdə proqram mühəndisliyinin formalaşmasına elmi dəstək vermək, mövcud dünya təcrübəsini nəzərə alaraq milli prioritetləri müəyyənləşdirmək idi.

Beləliklə, dünyada rəqabətədavamlı proqram təminatının işlənilməsi üçün informasiya texnologiyaları sahəsi üzrə mütəxəssislər hazırlayan universitetlərdə bu sahə üzrə təhsil alan tələbələrə zəruri biliklərin verilməsi vacibdir. Tələbələrin bu biliklərə yiyələnməsi üçün bu sahələr üzrə dərsliklər hazırlanmalı, beynəlxalq standartlara əsaslanaraq dövlət standartları və tədris planları işlənilməlidir.