90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan iqtisadiyyatı XX əsrdə ən güclü böhrana məruz qaldı. Analitiklərin əksəriyyəti bunu ilk növbədə Qarabağ münaqişəsi və Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi ilə əlaqələndirirdi. İndi, o vaxtdan ötən 10 ildən sonra bu böhranın digər əsas səbəbi nəzərə çarpır.

SSRİ-nin süqutundan sonra, bütün digər keçmiş sovet respublikalarındaki kimi, Azərbaycanda da siyasətdə milli-radikal elementlər üstün gəldilər və onlar Rusiyanı azərbaycanlıları istismar etməkdə təqsirləndirərək, onunla əsrlər boyu formalaşmış iqtisadi əlaqələri dərhal qırmaq yolu tutdular və əslində münasibətləri qırdılar. Amma nəticədə, çox qısa müddətdən sonra Azərbaycan cəmiyyəti siyasi baxımdan idarəedilməz oldu, iqtisadi və sosial cəhətdən isə, sözün əsl mənasında, dağıldı. Böhranın köklü surətdə aradan qaldırılması zaman və mahiyyət etibarilə Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.

Heydər Əliyev Moskvada pensiyaya getdikdən sonra 1993-cü ildə respublikada yenidən rəhbərliyə gəldi. Azərbaycanın iqtisadi inkişafına qiymət verərkən məhz həmin tarix əsas götürülməlidir.

Respublikanın ümumi daxili məhsulu 1990-cı illə müqayisədə 1993-cü ildə 44 faiz təşkil etmişdi. Sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulunun həcmi, demək olar, iki dəfə azalmışdı. Adambaşına ət və ət məhsulları istehlakının göstəricisi təxminən üç dəfə - rəsmi statistika məlumatına görə, 35 kiloqramdan 12 kiloqrama qədər aşağı düşmüşdü. (Müqayisə üçün: elə həmin dövrdə Rusiyada bu göstərici 25 faiz, Ermənistanda isə 44 kiloqramdan 22 kiloqrama qədər azalmışdı). Mənzil tikintisi, demək olar, dayandırılmışdı. Əgər 1990-cı ildə respublikada əhalinin hər 10 000 nəfərinə 48 mənzil tikilirdisə, 1994-cü ildə cəmi 12 mənzil tikilmişdi.

Özlərini və ailələrini yoxsulluqdan və aclıqdan xilas etməyə çalışan insanlar qazanc dalınca xaricə, ən əvvəl Rusiyaya üz tutdular. Azərbaycan Prezidentinin İcra Aparatı rəhbərlərinin bu yaxınlarda mənimlə söhbət əsnasında dedikləri kimi, onların məlumatına görə, indi Rusiyada təxminən 2,5 milyon azərbaycanlı yaşayır. RF Prezidenti İcra Aparatının məlumatına görə, onların 600 min nəfəri artıq Rusiya vətəndaşıdır.

Hakimiyyətə gələn Heydər Əliyev son dərəcə kəskin problemlərin, o cümlədən iqtisadi problemlərin həlli ilə təxirə salınmadan məşğul olmaq məcburiyyətində qalmışdı. Bu sahədə o, çox şeyə nail oldu. Əgər 1994-cü ildə inflyasiyanın səviyyəsi 1600 faizdən yüksək idisə, son beş ildə, rəsmi məlumata görə, ildə 2 faizdən artıq deyil, 2001-ci ildə isə 1,3 faiz olmuşdur. Ölkəni böhrandan çıxarmaq asan deyildi. Hətta indiki Prezident hakimiyyətə gəldikdən dörd il sonra, hələ 1998-ci ildə sənaye məhsulunun topdansatış qiymətlərinin indeksi əvvəlki ildəkinə nisbətən 87,6 faiz, 1999-cu ildə 93,9 faiz olmuşdu. Lakin artıq 2000-ci ildə həmin göstərici 17,4 faiz təşkil etmişdir. 2001-ci ildə ÜDM 10 faiz, sənaye məhsulu istehsalı 9 faiz, sərmayə qoyuluşu 1,5 faiz, real pul gəliri isə 13 faiz artmışdır.

İqtisadiyyatın bazar məcrasına yönəldilməsinin nəticələri də diqqətəlayiqdir. 2001-ci ildə ÜDM-də qeyri-dövlət sektorunun payı 71 faiz olmuşdur. (Müqayisə üçün: RF Prezidentinin iqtisadiyyat üzrə müşaviri Andrey İllarionovun məlumatına görə, Rusiyada bu göstərici 1992-ci ildə 31 faiz, 2000-ci ildə 55 faiz idi, 2001-ci ildə isə 52,5 faiz təşkil etmiş, yəni azalmışdır). Bazar münasibətləri tədricən, lakin dönmədən irəliləyir. Bunu işləyənlərin müqayisəli sayı da sübut edir. Əgər 1990-cı ildə ölkənin işləyən əhalisinin 70 faizindən çoxu respublikanın dövlət sektorunda çalışırdısa, bu göstərici 2000-ci ildə 35 faizə enmişdir.

Rusiya ilə sıx iqtisadi münasibətləri bərpa etmədən ölkənin iqtisadi potensialını kifayət qədər qısa müddətdə bərpa etmək mümkün deyildir. Rusiya ilə yüz illər ərzində yaranmış iqtisadi və sosial əlaqələri Türkiyə və ya Qərb analoqları ilə əvəz etmək qeyri-mümkün idi. Bu analoqları keçmiş əlaqələrə əlavə etmək olar, amma onları əvəz etmək olmaz. Ona görə də H.Əliyev RF ilə iqtisadi əlaqələrin bərpa edilməsini qarşıya mühüm vəzifələrdən biri kimi qoymuşdur.

Amma hər şey heç də iqtisadiyyatdan başlanmadı. Yerli mətbuatın məlumatına görə, hazırda Azərbaycanda 461 məktəbdə təxminən 130 min uşaq rus dilində oxuyur (bu isə bütün şagirdlərin təqribən 13 faizidir). Bakıda rus dilində 30 qəzet və 20 jurnal çıxır.

Bu quru rəqəmlər həyatla çox uyuşur. Bakının küçələri ilə gedərkən rusca danışığı təbii bir şey kimi qəbul edirsən. Mən hələ onu demirəm ki, Bakının çox böyük bazarlarında ahıllardan tutmuş, yeniyetmə oğlana qədər, əslində, elə bir satıcı tapmazsan ki, səninlə rusca danışmasın. Əlbəttə, bu, o demək deyil ki, bazardakılar ancaq rusca danışırlar. Yox, adamlar ana dilində danışırlar, lakin sən onlara sualla müraciət edən kimi, satıcı dərhal rus dilinə keçir. Mən, Minsk istisna olmaqla, keçmiş sovet respublikalarının paytaxtlarından elə birisinin adını çəkə bilmərəm ki, orada rus dilindən ünsiyyət dili kimi belə geniş istifadə edilsin. Məsələn, belə şeyi qonşu Ermənistanda heç Yerevanda da görə bilməzsən.

Azərbaycanın indiki Prezidenti çox istəyir ki, o, dövlət başçısı vəzifəsindən getdikdən sonra Azərbaycan iqtisadi inkişaf və demokratik cəmiyyət quruculuğu yolu ilə irəliləsin. Bu mənada Rusiyanın mövqeyi olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Rusiyanın Cənubi Qafqaz regionunda maraqlarını nəzərə alaraq, Moskva Azərbaycanda siyasi rejimin sabit olmasını və Bakı ilə istər iqtisadi əməkdaşlıq (neft-qaz işləri), istərsə də beynəlxalq əməkdaşlıq sahəsində, həqiqətən, strateji münasibətlər olmasını çox istəyir.

Vladimir Kuzneçevski

(“Rossiyskaya biznes-qazeta”, 19 mart 2002-ci il)