Bakı, 7 mart, AZƏRTAC

Azərbaycan xalqının mifoloji dünyagörüşündə su, od (Günəş), yel (külək), torpaq həyatın atributları sayılır və onların hamısı bir yerdə olmadan insanın - ümumiyyətlə, həyatın olması belə mümkün deyildir. Dünyanın və insanın yaranması ilə bağlı olan ünsürlərdən biri havadır. Külək hava-nəfəs deməkdir. Ona görə də üçüncü çərşənbə Yel çərşənbəsi adlanır. Bu çərşənbə “yel-külək” inancına söykənir. Yel oyanıb dünyanı dolaşır, suyu, odu hərəkətə gətirir. Ona bəzən “Külək oyadan çərşənbə”, “Küləkli çərşənbə” və “Yelli çərşənbə” də deyilir.

Bu sözləri AZƏRTAC-a müsahibəsində Bakı Dövlət Universitetinin Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı kafedrasının müdiri professor Səhər Orucova söyləyib. S.Orucova bildirib ki, “yel” istər şifahi xalq ədəbiyyatında, istərsə də yazılı ədəbiyyatımızda müxtəlif simvolik anlamlarda işlənərək mifik dünyagörüşünü özündə əks etdirib. Kainatın yaradılmasında əsas yer tutan dörd ünsürdən biri olan “yel” fərqli mənalarda üzə çıxır, müxtəlif mifik qatları özündə əks etdirir.

Əski inamlarda Yel Tanrı kimi qəbul edilir, yaxud hər hansı bir missiyanı yerinə yetirmək üçün dünyanı idarə edən qüvvə tərəfindən göndərilən bir güc kimi göstərilir. O, yardımçı, cəzalandırıcı funksiyaya sahibdir.

Azərbaycan mifologiyasında küləklərin libasları ilə xarakterləri arasında uyğunluq var: ağ yel ağ, qara yel qara, xəzri göy, gilavar isə qırmızı libasda xarakterizə olunur. Şifahi xalq ədəbiyyatının örnəkləri olan nağıllarda, dastanlarda “Yel atları”, “Yel qanadlı atlar”ın adının keçməsi təsadüfi hal deyildir.

Folklor nümunələrindən olan mövsüm nəğmələri içərisində Yel haqqında bədii nümunələrə rast gəlinir. Bu nümunələrdə, əsasən, mifoloji qat özünü göstərir. Azərbaycan mifologiyasında bir çox tanrı və bu tanrılara həsr olunmuş ritual nəğmələr mövcuddur. Bunlardan da biri “Yel baba” nəğməsidir:

A Yel baba, Yel baba,

Tez gəl, baba, gəl, baba.

Sovur bizim xırmanı

Dən toplanıb dağ olsun

Yel babamız sağ olsun.

Əkin-biçin zamanı oxunan bu nəğmədə antopomorfikləşdirilmiş Yel baba obrazı və onun təriflənməsi ön planda tutulur.

Əcdadlarımız inanıblar ki, Yel baba xırmana gəlməmişdən qabaq oradan taxıl bitkiləri götürməzlər. Belə inanc var ki, sovurulandan sonra ilk buğda götürənin oğlu olar. Buna əsaslanaraq deyə bilərik ki, əski inanclarda Yel baba rabitə yaradan vasitə hesab edilirdi. Ən maraqlı rituallardan biri isə qızların küləyə “ərə getmə” mərasimidir. Taxıl döyümü vaxtı boğanaq qalxarsa, qızlar deyir: “Boğanaq gəlmə, sənə gedəcəyəm”.

“Yel çərşənbəsində quş saxlayanlar quşları havaya buraxarlarmış. Günahlarını yumaq, savaba batmaq istəyənlər bazarlardan qəfəslərdəki quşları alıb havaya buraxarlarmış. Yel çərşənbəsi günündə havaya çərpələng uçurma adəti də varmış: hər kəs dağların, təpələrin başlarına çıxıb rəngli çərpələnglər uçurarlarmış. Küləyi çağırmaq məqsədilə də bu icra olunarmış. Yel dəyirmanlarının pərlərini gümüşü kağız zolaqlarla, rəngli lentlərlə, güzgülərlə bəzəyib ətrafında çalıb-oynamaq da bu çərşənbənin maraqlı adətlərindəndir. Xızır Nəbi ilə təmasda olmaq üçün icra olunan “Yelləncəkdə yellənmə” mərasimi də bu çərşənbənin rituallarındandır.

Ulularımızın inancına görə, Yel çərşənbəsində vədə küləkləri Xızır Nəbinin əmri ilə məhəbbət qanadına çevrilərək ürəkdən-ürəyə əsərək sevgini aləmə yayır. Məhz bu səbəbdən də, oğlanlar bu çərşənbədə qız seçməyə çıxarlarmış. İnama görə bu gecə Xızır Nəbi sevgililərə “Abi-kövsər” suyu içirib buta verir. “Ağ yelə tuş olasan səni”, “Üstündən ağ yellər əssin” kimi alqışlarımız da bu inancdan doğur. Hətta inanca görə, Yel çərşənbədə ata-ananın xeyir-duası olmadan qaçırılan qıza xeyir-duanı əli butalı Xızır Nəbi verir”, - deyə professor S.Orucova bildirib.

Yel çərşənbəsi günü digər çərşənbələrdə olduğu kimi, tonqallar qalanır, süfrələr bəzənir. Evlərdə plov, əsasən də südlü plov, bulğur aşı bişirilir. Süfrəyə dənli bitkilərdən hazırlanmış çərəzlərdən, quru meyvələrdən və şirniyyatlardan ibarət xonçalar qoyulur. Evlərdə təmizlik işlərinə başlanır, səməni cücərdilir, bəzi evlərdə isə azca boy atmış səməninin belinə qırmızı qurşaq bağlanır. Bu ərəfədən başlayaraq bayram üçün yeni geyimlər alınır. Yel çərşənbəsində xüsusi ayinlər də icra olunur. Yel çərşənbəsində söyüd ağacının altından keçərlər ki, niyyətin qəbul olsun. Yel çərşənbəsində Yel dağına ziyarətə gedərlər.