MƏDƏNİYYƏT
Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri Sərgisindəki “Azərbaycan” pavilyonunun bərpası davam edir
Moskva, 8 aprel, AZƏRTAC
Moskvadakı “Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri Sərgisi” Sərgi- Kompleksində (XTNS) “Azərbaycan” pavilyonunun bərpası davam edir. Pavilyonun bu il açılacağı və Azərbaycan mədəniyyət mərkəzinə çevriləcəyi gözlənilir.
Kompleks hələ sovet hakimiyyətinin ilk illərində Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı Sərgisi adı ilə açılıb. İlk sərgini sovet hakimiyyətinin qurulmasının 20-ci ildönümünə həsr etmək nəzərdə tutulsa da o dövrün repressiyaları tikinti işlərini vaxtında başa çatdırmağa imkan verməyib. İnşaat işlərinin getdiyi 1934-1939-cu illər ərzində onlarla memar və rəhbər işçi həbs edilərək güllələnib. Nəhayət, 1939-cu il avqustun 1-də sərginin təntənəli açılışı olub.
İlkin mərhələdə üç Cənubi Qafqaz respublikasını bir pavilyonda yerləşdirmək nəzərdə tutulmuşdu. Lakin sonradan hər respublika üçün pavilyon ayrılması barədə qərar qəbul edilir. Kompleksdə inşa edilmiş 52 pavilyondan biri də “Azərbaycan SSR” pavilyonu olur.
Pavilyonun inşasına görə Azərbaycan memarları - Azərbaycan sovet memarlığının banilərindən biri, Azərbaycan SSR Əməkdar incəsənət xadimi, professor Sadıq Dadaşov və SSRİ Xalq memarı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi, Böyük Britaniya və İrlandiya Kral Asiya Cəmiyyətinin fəxri üzvü Mikayıl Hüseynov sovet hökumətinin yüksək mükafatlarına layiq görülürlər. Azərbaycan memarlarının layihəsinə əsasən binanın daxili Şərq üslubunda şəbəkələr və tağlarla bəzədilmiş, pəncərələrə qoz ağacından hazırlanmış şəbəkələr vurulmuş, vitraj şüşələrində isə üzüm, pambıq, sünbül şəkilləri əks edilmişdi. Pavilyonun girəcəyini Azərbaycanın Xalq rəssamı Fuad Əbdürrəhmanovun “Çoban” və Dağıstan memarı Xasbulat Əsgər-Sarıcanın “Azərbaycan qadını” heykəlləri bəzəyirdi. Binanın arxa həyətində Azərbaycandan gətirilmiş meyvə ağacları əkilmiş, hovuza isə Xəzərdən tutulmuş nərə balıqları buraxılmışdı. Pavilyonda Azərbaycandan gətirilən meyvə-tərəvəz, şərablar sərgilənir, kənd təsərrüfatında çalışan qabaqcıl işçilərin fotoşəkilləri asılmışdı.
Böyük Vətən müharibəsi illərində Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı Sərgisi bağlanır. Buradakı pavilyonlardan birində kəşfiyyat və əkskəşfiyyat məktəbləri yerləşdirilir. Müharibədən sonra sovet rəhbərliyi kompleksi yenidən işə salmağı məqsədəuyğun sayır. 1948-ci ildə SSRİ Nazirlər Soveti kompleksi bərpa etmək barədə qərar qəbul edir və 1954-cü il avqustun 1-də kompleks yenidən açılır.
“Azərbaycan” pavilyonunun bərpasına rəhbərlik edənlərdən biri də rəssam İsmayıl Axundov idi.
Rəssamın oğlu, jurnalist və ərəbşünas Araz Axundov AZƏRTAC-ın müxbiri ilə söhbətində xatırlayır ki, Moskvaya atası ilə birlikdə hələ uşaq ikən, 1952-ci ildə gəlib. “Moskvaya valideynlərim və balaca bacımla köçmüşdük. Atama Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı Sərgisində “Azərbaycan” pavilyonunun bərpası həvalə olunmuşdu. Anam və bacım tez-tez Bakıya gedirdilər. Mən də məktəbdən çıxıb atamın yanına, tikintiyə yollanırdım. Oradan həmişə barama, sünbül, meyvə qoxusu gəlirdi. Qutularda olan barama qurdlarına tut yarpaqları verirdik. Bu, uşaqlığımın ən yaddaqalan xatirələrindəndir”, - deyə Araz müəllim söyləyir. Yenilənmiş pavilyonda Azərbaycanın bitkiçilik, heyvandarlıq, əkinçilik, balıqçılıq sahələrində qazandığı nailiyyətlər nümayiş etdirilirdi.
1958-ci ildə kompleksin adı dəyişdirilərək Ümumittifaq Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri Sərgisi (ÜXTNS) adlandırılır və burada SSRİ respublikalarının, Rusiya regionlarının kənd təsərrüfatı ilə yanaşı, sənaye sahəsində nailiyyətlərini əks etdirən eksponatlar da yer alır. A.Axundov 1967-ci ildə bir çox milli pavilyonlar, o cümlədən “Azərbaycan” pavilyonunun da ləğv edildiyini deyir: “Bizim pavilyonun binasında “Hesablama texnikası” pavilyonu yaradıldı, binanın ön divarı tamamilə dəmir örtüklə bağlandı. Hər iki tərəfdə olan fəvvarələr isə söküldü. Xoşbəxtlikdən həmin il mayın 1-nə nəzərdə tutulmuş sərgiyə hazırlaşan təşkilatçılar tələsdikləri üçün binanın fasadını sökməyə imkan tapmadılar və əvəzində misilsiz ornamentlərin üstünü tələsik dəmir parçaları ilə bağladılar. Buna baxmayaraq, “Hesablama texnikası” pavilyonunun fəaliyyət göstərdiyi vaxtlarda, SSRİ-nin süqutundan sonra kompleks yenidən bağlanaraq, pavilyonların əksəriyyətinin anbar və mağaza kimi istifadə olunduğu dövrlərdə də binaya xeyli ziyan dəymişdi, əvvəlki təntənə və yaraşıqdan əsər-əlamət qalmamışdı”.
Araz müəllim tez-tez kompleksə gedib pavilyonumuzun vəziyyəti ilə maraqlanır, gördüklərini fotoaparatının obyektivinə həkk edirdi. O ürəkağrısı ilə1990-cı illərdə binanın baxımsız vəziyyətə düşmüşdüyünü, burada kiçik kafelərin fəaliyyət göstərdiyini yada salır: “İçəridən daha sünbül və meyvə qoxusu deyil, yanmış yağ iyi gəlirdi”.
Araz müəllim atasının arxivindən “Azərbaycan” pavilyonunun ilk illərinin şəkillərini və özünün sonrakı illərdə çəkdiyi fotoşəkilləri də lütfkarlıqla bizə təqdim etdi.
2013-cü ildə kompleks Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin tapşırığı ilə Moskva hökumətinin sərəncamına verilir. İndi “Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri Sərgisi” adlanan kompleksin bütün ərazisində yenidənqurma işləri gedir, milli pavilyonların bərpası aparılır.
Hazırda “Azərbaycan” pavilyonunun üstündəki dəmir örtük götürülüb, binanın yaraşıqlı mozaikalı fasadı üzərində bərpa işləri artıq başa çatıb. Mütəxəssislər interyerlərin orijinal rənglərini, dekor elementlərini, stalaktit tavan, mayolika və pəncərələrdəki şəbəkələri bərpa edirlər. “Azərbaycan” pavilyonunun bərpası layihəsinin rəhbəri Nikolay Kurilonun sözlərinə görə, binanın divar və tavan dekorlarının 1939-cu ilin orijinal rəngləri özlərinə qaytarılır, döşəmə ilkin layihə üzrə mərmərlə əvəzlənir.
Heydər Əliyev Fondunun dəvəti ilə “Mosqornasledie” və XTNS-in əməkdaşları, habelə bərpaçılardan ibarət nümayəndə heyətinin ötən il Bakıya səfəri zamanı digər məsələlərlə yanaşı, gələcəkdə Azərbaycanın milli mərkəzi olacaq pavilyonun bərpasının gedişi də müzakirə olunmuşdu. İlk illərdə binanın girəcəyində qoyulmuş və sonradan itirilmiş “Çoban” və “Azərbaycanlı qadın” heykəllərinin Azərbaycan muzey fondunda saxlanılan qəlibləri mütəxəssislərə təqdim olunub. Bu qəliblər əsasında məşhur heykəllər bərpa olunur və yenidən “Azərbaycan” pavilyonuna gələcək ziyarətçilərin gözünü oxşayacaq.
Pavilyonda ilk sərginin isə 2019-cu ilin sonlarında keçirilməsi nəzərdə tutulub.
Fəridə Abdullayeva
AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri
Moskva