MƏDƏNİYYƏT
“ŞAMAXILI RƏQQASƏ”
Parisin “Maksi-Livr” nəşriyyatı fransız yazıçısı Jozef Arturun “Şamaxılı rəqqasə” novellasını bu günlərdə ayrıca kitab şəklində təkrar çapdan buraxmışdır.
Doxsan beş səhifədən ibarət olan əsərin müəllifi, Qobino qrafı J.Artur III Napoleonun dövründə diplomatik işə cəlb edilmiş, Rusiyada, Qafqazda və Mərkəzi Asiyada ezamiyyətdə olmuşdu.Tbilisidən Bakıya gələrkən yazıçı bir neçə gün Şamaxıda qalmış, şəhərdə müşahidə etdiyi hadisələri sonralar novella şəklində qələmə alaraq “Asiya novellaları” adı altında ayrıca kitab şəklində nəşr etdirmişdi. Həmin novellalardan biri olan “Şamaxılı rəqqasə” əsərində məşhur bir rəqqasənin acı taleyindən söhbət açılmışdır.
Əsərin qəhrəmanı, mənşəcə ispan olan fransız zabiti Xuan Moreno Qafqaza ezam olunur. Poti limanında Xuanı azərbaycanlı zabit Murad qarşılayır. Bakıya gələrkən onlar bir neçə gün Şamaxıda qalmalı olurlar.
Yazıçı öz əsərində Şamaxı şəhərinin qısa təsvirini verir: “Şirvan şah dövründə Azərbaycanın paytaxtı olmuş Şamaxı hündür bir təpənin üzərində salınmışdır. Yaşıllığa bürünmüş şəhərin mənzərəli görünüşü vardır. Ab-havası yayda sərin, qışda isə soyuq olur. Şəhərdə şərq üslubunda tikilmiş qədim abidələr və binalar diqqəti cəlb edir. Gur bazarı vardır. Amma küçələri həddindən artıq tozludur. Adamları səmimi və qonaqpərvərdir...”
Əsərdə deyilir ki, şəhərin polis rəisi fransız qonağın şərəfinə ziyafət təşkil edir və onu əyləndirmək məqsədi ilə şəhərin məşhur rəqqasəsi Ümmü-Üsthanı ziyafətə dəvət edir. Ümmü-Üsthanın ifa etdiyi şərq rəqsləri Xuan Morenonu valeh edir. Bütün bədən üzvlərini hərəkət etdirən rəqqasənin çıxışı fransız zabitini heyrətləndirir. O, özünü sanki nağıllar aləmində hiss edir. Rəqqasə bir o qədər gözəl olmasa da, sifətinin cizgiləri cəzbedici idi. Xuan nəzərlərini ondan ayıra bilmirdi...
Ümmü-Üsthan rusların Azərbaycanı zorla istili etdiyi vaxt ayrı düşdüyü və uzun illər axtardığı xalası oğlu Muradı qonaqlıqda tanıyır. Valideynləri ruslar tərəfindən qətlə yetirilən zaman Muradın 4 yaşı var imiş. Ümmü-Üsthan qonaqlıqda xalası oğluna tanışlıq verir və başına gələnləri ona danışır. 12 yaşından rus generalının ailəsində tərbiyə alan Ümmü-Üsthan rus və fransız dillərini öyrənir. Daima ruslardan qisas almaq fikri ilə yaşayan bu qız bir qədər sonra generalın evindən qaçır, rəqqasəlik etməklə özünü dolandırır və nəhayət, Şamaxıya gələrək burada sığınacaq tapır.
Murad xalası qızını tapmasına sevinir. Hər ikisi Muradın valideynlərinin qisasını ruslardan almaq barədə and içir. Lakin rus zabiti olan Murad bir müddətdən sonra verdiyi vədi unudur. Xalası qızı ilə rastlaşmaqdan ehtiyat edərək Şamaxını tərk edir.
Əsər kədərli sonluqla bitir. Xalası oğlunun xəyanətinə dözməyən, rəqs etməkdən imtina edən və fransız zabitinə məhəbbət bəsləyən Ümmü-Üsthan xəstələnir və bir müddətdən sonra vəfat edir.
XIX əsrin ikinci yarısındakı dövrü əhatə edən bədii əsər Azərbaycanla bağlı olmaq baxımından xüsusi maraq doğurur.
Əsgər Əliyev
AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri
Paris