MƏDƏNİYYƏT
“Ebru” – su və torpağın vəhdətindən yaranan sənət













Bakı, 8 dekabr, AZƏRTAC
Ölkəmizin mədəniyyəti zəngin və çoxşaxəlidir, onun tərkibində əsas yeri təsviri incəsənət tutur. Təsviri incəsənətin ən qeyri-adi texnikalarından biri “ebru” sənətidir. Onun mahiyyəti xüsusi hazırlanmış suyun səthinə boya damcıları tökməklə rəsmin formalaşdırılmasındadır. Sonra təsvir parça, keramika və ya kağız üzərinə köçürülür. Nəticədə unikal əsər yaranır və bu əsəri təkrarlamaq qeyri-mümkündür.
Bu fikirləri tədqiqatçı Vahid Şükürov Şərq ölkələrində yayılmış təkrarsız incəsənət növünə həsr olunmuş məqaləsində yazır.
AZƏRTAC məqaləni oxuculara təqdim edir.
X X X
“Ebru” sözünün mənşəyi bir neçə varianta malikdir. Lakin bir çox adlı-sanlı alimlər hesab edirlər ki, “ebru” fars sözü olan “ebri”dən əmələ gəlib və tərcümədə “bulud” deməkdir. “Ebru”nun vətəni Özbəkistan, İran və digər ölkələr hesab olunur. “Ebru” Osmanlı imperiyası dövründə geniş yayılıb. Türk ustaları bu texnikanı o dərəcədə dərin bilirdilər ki, onlar abstrakt və güllü naxışlarla yanaşı, real təsvirlər də yarada bilirdilər. Ustalar “ebru”nu öz mədəni kodlarına “yerləşdirməyi” bacarmış, günümüzədək onu qoruyub saxlaya bilmişlər. Bu gün də dünyada su üzərində rəsm çəkməyin mərkəzi Türkiyədir.
Osmanlı imperiyasında “ebru”nun yaranması tarixçəsi maraqlıdır. Məlumdur ki, Osmanlı imperiyasında mərmər kağız dövlət sənədləri, eləcə də rəsmi yazışmalar üçün əsas kimi götürülürdü. Bu, qiymətli kağızların saxtalaşdırılmasının qarşısını almaq məqsədilə, eləcə də gözəllik baxımından edilirdi. Çeklərdə, istiqrazlarda və əsginaslarda mürəkkəb naxışların bugünkü məntiqi bu prinsipə əsaslanıb. “Ebru” naxışları ilə veksellərə, kitab cildləmələrinə və Quranın səhifələrinə bədii tərtibat verilib. Hazırda mövcud olan ən qədim “ebru” nümunələri XVI əsrə aid edilir və “Topqapı” muzeyindədir, arzulayan hər kəs ona tamaşa edə bilər.
1792-1832-ci illərdə Osmanlı arxivində kitabın üz səhifəsi
“Ebru” naxışı əl izləri kimi unikaldır. İki eyni rəsmi yaratmaq qeyri-mümkündür. Hər təsvir həmişə bir-birindən seçiləcək, çünki rəsmi çəkmək üçün istifadə olunan su maye və dəyişkəndir. Klassik “ebru” texnologiyası bu yaxınlaradək ciddi şəkildə məxfi saxlanılırdı. Ustalar nəsillərdən-nəsillərə bu biliyi yalnız şagirdlərinə ötürürdülər.
“Ebru”nun yaradılmasında boyaların hazırlanması mühüm hissədir. Bundan ötrü əksər hallarda təbii piqmentlərdən istifadə olunur. Lil, duda, qurğuşun karbonatı, dəmir oksidi su ilə qarışdırılır, sonra üzərinə az miqdarda qaramalın ödü əlavə olunur. Qatılaşdırılmış su qalın kətan kimi istifadə olunur. Bundan ötrü suya qatılaşdırıcı - kəvən (latınca “Astralagus”) bitkisinin cövhəri qatılır. Suyun və məhlulun hazırlanmasında düzgün nisbətə riayət olunduqda şəkil çəkərkən arzulanan nəticəni əldə etmək mümkündür.
“Ebru”nun çəkilməsində istifadə olunan alətlər də maraqlıdır. Suyun səthinə çəkilən, daha dəqiq desək, boyanı suya “çırpan” fırçalar qızılgül gövdəsi və at tükündən hazırlanır. Belə materiallar təsadüfi seçilməyib. Çünki at tükü zəruri codluğa malikdir, bu səbəbdən də boya ustanın düşündüyü kimi paylanır. Fırçanın tutacağı qızılgülün gövdəsindən hazırlanır ki, bunun da sayəsində su ilə müntəzəm əlaqədə fırça görkəmini dəyişmir.
Rəqs edən boyaların rəsmə çevrilməsi prosesini sözlə təsvir etmək çətindir. Rəssam müxtəlif boyaları götürür, fırça ilə onları suyun üzərinə silkələyir. Boya damcıları suda həll olmur, suyun səthində qalır. Sonra rəssam bizi suda ehtiyatla hərəkət etdirərək boya damcılarını rəsmə çevirir. Boya damcılarının qeyri-adi rənglərə, naxışlara, nağıllardan süjetlərə çevrilməsini saatlarla izləmək olar.
Ölkəmizdə “ebru” ustalarından biri də gözəl əsərlər yaradan Sevinc Əliyevadır. Sevinc xanım sayəsində bu qədim sənət yaşamaqda davam edir. Sevinc xanım 7 ildən artıqdır ki, “ebru”nun incəliklərinin öyrənilməsi ilə məşğuldur. “Mən “ebru” ilə məşğul olmağa başlayanda onun dərinliklərini təsəvvür etmirdim. Vaxt keçdikcə texnika ilə yanaşı, mən “ebru” yaradıcılığının fəlsəfəsini də dərk etdim. “Ebru” mənə həyatı bütün təzahürləri, bütün gözəllikləri ilə sevməyi öyrətdi. Detalları sezməyi və xırdalıqlarda gözəlliyi görməyi öyrətdi. Mən özümü kəşf etdim, özümü tanıdım”, - deyə “ebru” ustası qeyd edir.
Sevinc Əliyevanın “ebru” işi
Öz yaradıcılıq yolundan danışan Sevinc xanım deyir: “Əvvəlcə bu, sadəcə maraq idi. Mən çox oxumuşam, metodikanı öyrənmişəm. “Ebru”nu yaradan ustaların necə işləmələrinə baxmışam. Usta Bekir Özsudan da çox şey öyrənmişəm. Bir dəfə mən qərara gəlib ona yazdım. O, dərhal cavab verdi, suallarımı cavablandıraraq, texnikanın bəzi sirlərini mənə açdı. Sonralar mən Türkiyəyə getdim. Öz müəllimim sayəsində “ebru” texnikasını öyrəndim və özüm dərs deməyə başladım. “Ebru” ustası Alparslan Babaoğlunun da adını çəkmək istərdim. Mən ondan öyrəndiklərimlə klassik texnikanın sirlərinə yiyələnmişəm. Bu iki insan mənim bu gözəl sənəti öyrənməyimdə böyük rol oynayıblar, buna görə onlara çox minnətdaram”.
“Ebru” özündə çoxlu müxtəlif elmləri birləşdirib. “Ebru” yaradıcıları, ilk növbədə, çox elmli, ziyalı insanlar olublar. “Ebru”nu yaratmaq üçün kimya və fizika kimi müxtəlif elmləri gözəl bilmək lazımdır.
Sevinc xanım deyir ki, “ebru” səbirdir. “Ebru” sənəti öyrənmək istəyən kəs, ilk növbədə, bu sənəti sevməlidir. İkincisi isə həddən artıq səbirli olmalıdır”, - deyə o vurğulayır.
Sevinc Əliyevanın “ebru” işi
Qeyd etmək lazımdır ki, “ebru” sənəti nəhəng psixoterapevtik effektə malikdir. “Ebru” harmoniyalaşdırır, sakitləşdirir, yaradıcılıq potensialının aşkarlanmasına imkan verir, eləcə də özünüifadə üçün şərait yaradır. “Ebru”nun müalicəvi potensialı kifayət qədər çoxdan aşkarlanıb. Bu qeyri-ənənəvi bədii texnikada işləmək valeh edir, cəlb edir və insanı xəyalən öz hisslərinə qapayır.
Sevinc Əliyevanın “ebru” işi
“Ebru”nu qısa müddət ərzində öyrənmək mümkün deyil. Buna bəzən bütöv ömür gedir. Sən axtarışda, öyrənmədə olursan. Hər dəfə sən daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün sınayırsan. Demək olar ki, “ebru” sənə təkcə yaradıcılığının deyil, həm də özünün kamilləşməyində kömək edir. Bu sənin ömrü boyu öyrəndiyin yoldur!”, - deyə usta vurğulayır.
“Ebru”nun tarixindən danışarkən o faktı qeyd etmək maraqlı olardı ki, dahi şair Nizami Gəncəvi də öz əsərlərində bu yaradıcılığı xatırladır. O yazıb ki, ustalar suda şəkil çəkir, bu isə bir çox alimlərin hesab etdiyi kimi yalnız “ebru” sənətinə aid edilə bilər. Bu da öz növbəsində onu sübut edir ki, XII əsrdə bu sənət növü Azərbaycan ərazilərində də yaşayıb.
Sevinc Əliyevanın “ebru” işi
“Ebru” sakitləşdirir. “Ebru” sizin həyat tərzinizi və sizin həyat fəlsəfənizi dəyişir. Sizin həyata baxışınızı dəyişir. “Ebru” hər hansı vəziyyətdən çıxış yolunu tapmağı öyrədir”, - deyə Sevinc xanım “ebru” fəlsəfəsini təsvir edərkən deyir.
Sevinc Əliyeva - “ebru” ustası
Bu gün “ebru” sənəti müxtəlif yaşa, müxtəlif peşələrə, dinlərə və ideologiyalara sahib olan insanları birləşdirir. “Ebru” şəhərləri və ölkələri birləşdirən görünməz körpüdür, onları həqiqətən unikal sənətə ortaq sevgi telləri ilə bağlayır. Sevindirici haldır ki, bu gözəl sənət bizim ölkəmizdə də yaşayır. “Ebru” təcrübəsini keçən insan üçün bu, incə və dərin sənətdir ki, ondan sonra zərif və dərin füsunkarlıq hissi qalır.