Bakı, 5 dekabr, AZƏRTAC

Məlumdur ki, sosial şəbəkələr ənənəvi mediaya ciddi şəkildə təsir edib - həm xəbərlərin hazırlanması, həm də onunla tanış olma (oxumaq, izləmək və s.) tərzini köklü dərəcədə dəyişib. Bütün dünyada jurnalistikanın məcrası artıq əvvəlki deyil. Sosial medianın bir burulğan kimi jurnalistikaya iti bucaq altında təsir etdiyi hər kəs tərəfindən qəbul olunur.

AZƏRTAC araşdırmaçı sosioloq Məhbubə Mehdiyevanın mövzu ilə bağlı məqaləsini təqdim edir.

Sosial şəbəkələr və jurnalistikanın yeni erası

Sosial şəbəkələr rəqəmsal inqilabın məhsulu olaraq medianın işində mühüm rol oynayır. Sosial media informasiya yayımında əlavə vasitələr olmaqla yanaşı, ictimaiyyətə aktiv rəy bildirmək imkanı da təqdim edir. Bundan başqa, əvvəllər informasiyanın istehlakı daha strukturlu şəkildə həyata keçirilirdisə, indi sosial şəbəkələr vasitəsilə məzmun axın şəklində qəbul edilir. Məsələn, televiziyada müəyyən saatlarda yayımlanan xəbərlər istənilən vaxt izlənə bilir. Beləliklə, sosial media jurnalistlər üçün informasiya yayımında əlavə kanal və cəmiyyətlə davamlı dialoq vasitəsinə çevrilib.

Ənənəvi “xəbər gec yayılsın, amma dəqiq olsun” qaydası artıq sosial medianın sürətli yayım üstünlüyü qarşısında geri qalır. Bu sürət saxta və yoxlanılmamış məlumatların artmasına səbəb olur. Məsələn, 2016-cı ildə ABŞ-da keçirilən prezident seçkilərində sosial şəbəkələrdə yayılmış yanlış məlumatlar ictimai rəyə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdi. Aparıcı media orqanları bu gücün fərqində olaraq sosial şəbəkələrdə kifayət qədər aktivdirlər. Nəhəng media qurumları öz onlayn hesablarında həm siyasi, həm də iqtisadi sahələrdə təsiredici gücə çevrilib.

Sosial media istifadəçiləri real vaxtda məlumatları sürətlə paylaşır, bu isə ənənəvi medianın “ləng tərpəndiyi” nöqtələrdə etibarlılığına zərbə vurur. Beş dəqiqə əvvəl baş vermiş hadisə haqqında məlumat artıq sosial mediada yayılmışkən, ənənəvi media həmin xəbəri yalnız daha sonra təqdim edir. Yeni dövrdə tamaşaçı sadəcə müşahidəçi olmaqdan çıxıb, məlumat istehsalında fəal iştirakçıya çevrilib. Lakin bu, yanlış məlumatların yayılma riskini də artırır. Real vaxt rejimində hər dəqiqə yenilənən xəbərlər cəmiyyətdə psixoloji asılılıq yaradır və jurnalistlər üçün ciddi çətinliklər ortaya çıxarır. Beləliklə, sosial media jurnalistikanın işinə həm dəstək, həm də yeni çağırışlar gətirir.

Operativ dezinformasiya, yoxsa gecikən doğru xəbər?

Adam Alter “Qarşısıalınmazlıq: asılılıq yaradan texnologiyanın yüksəlişi və bizi özünə bağlı saxlamaq işi” adlı kitabında qeyd edir ki, texnologiya nə yaxşıdır, nə də pis – onu necə istifadə etdiyimiz əhəmiyyətlidir. Deməli, etibarlı mənbələri və doğru məlumatı seçərək sürətlə yayılan məlumat axınında həqiqəti əks etdirən informasiyaları ayırd etmək mümkündür.

Əvvəlcə hər şey qarışıq görünə bilər. Xaos içində qayda tapmaq çətin görünür, çünki sosial media mühitində məlumatlar həm doğru, həm də yalan ola bilər. Buna görə də məlumatlara tənqidi yanaşmaq şərtdir. Sosial media həm nifrəti, həm də sosiallaşma və təşəbbüsləri dəstəkləyə bilən bir seçim mühitidir. Sosial media istifadəçiləri jurnalistlərdən daha sürətli şəkildə məlumat paylaşa və auditoriyalarına birbaşa çıxış edə bilirlər. Məsələn, jurnalist efirdə vaxtını gözləyərkən, sosial media istifadəçisi hadisə yerindən canlı yayımla məlumat verir. Bu, illərlə toplanan oxucu bazasının belə fərdi bir hesaba yönəlməsinə səbəb ola bilər. Televiziyada istədiyimiz kontenti seçmək üçün kanalları dəyişdiyimiz halda, sosial media bunu avtomatik alqoritmlərlə bizə təqdim edir. İstifadəçinin bəyəndiyi və 2 saniyədən çox izlədiyi məzmun ona növbəti mərhələlərdə daha çox göstərilir. Artıq uzun yazılar və filmlər yox, qısa videolar, infoqrafikalar və canlı yayımlar üstünlük təşkil edir. X, “Instagram” və “TikTok” kimi platformalar qısa, dinamik hekayələrlə xəbər istehlakını yenidən formalaşdırır.

Sosial media və dezinformasiya problemi

Sosial media ictimai maraqlara xidmət etməli olduğu halda, bəzən şəxsi və korporativ maraqlara tabe olaraq manipulyasiya alətinə çevrilir. Bu, obyektiv informasiya təqdim etməkdən çox, kütlə psixologiyasına təsir edib ictimai rəyi çaşdırmağa və hətta milli maraqlara zərbə vurulmasına səbəb olur. Rəqabət mühitində “ən operativ informasiya ən dəqiqdir” yanaşması ilə, məlumatlar təhlil edilmədən yayımlanır. Bu da dezinformasiyanı qlobal problemə çevirir. Məsələn, zaman-zaman bir sıra media qurumları Azərbaycan barədə həqiqəti əks etdirməyən məlumatlar yayaraq ölkəmizin imicinə zərbə vurmağa çalışıblar.

Dezinformasiyanın qarşısını necə alaq? Dezinformasiyanı tamamilə aradan qaldırmaq mümkün olmasa da, maarifləndirmə yolu ilə sosial immunitet formalaşdırmaq olar. Beynəlxalq təcrübədə informasiyanın ilkin mənbəyini araşdırmaq tövsiyə edilir. Əgər məlumat “etibarlı mənbə”yə əsaslanır, lakin mənbə göstərilmirsə, onun dezinformasiya olma ehtimalı yüksəkdir. Bununla yanaşı, internetdəki fakt yoxlama alətlərindən istifadə etmək və paylaşımı doğrulamaq vacibdir. Yalnız media savadlılığı ilə silahlanmış cəmiyyətlərdə doğru məlumatları dezinformasiyadan ayırmaq mümkün olacaq.