ELM VƏ TƏHSİL
Qərbi Azərbaycan kəndləri – Cəfərabad

Bakı, 11 dekabr, AZƏRTAC
Qərbi Azərbaycan İcmasının sədri, Milli Məclisin deputatı Əziz Ələkbərli Qərbi Azərbaycan kəndləri ilə bağlı araşdırma aparıb. AZƏRTAC Əziz Ələkbərlinin “Qərbi Azərbaycan kəndləri” silsiləsindən növbəti yazısını təqdim edir.
Cəfərabad kəndi Zəngibasar mahalında, Zəngi çayının sağ sahilində, Cəfərabad arxı kənarında, İrəvan-Üçkilsə yolu üstündə yerləşir.
1828-ci ilə qədər kənddə ancaq azərbaycanlılar, 1830-cu illərdən etibarən isə İrandan köçürülüb gətirilmiş ermənilər yaşayırmışlar.
Cəfərabad kəndi “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”ndə (1728) Qırxbulaq nahiyəsində Yuxarı Göykənd kimi qeydə alınıb.
İvan Şopenin (1832) araşdırmasında kənd Cəfərabad adı ilə Zəngibasar mahalının xaraba kəndləri siyahısında verilib. Bu, bir daha təsdiq edir ki, kənd xeyli əvvəllərdən mövcud olub, 1826-1829-cu illər Rusiya-İran, Rusiya-Osmanlı müharibələri zamanı böyük dağıntılara məruz qalıb, əhalisi bölgənin ruslar tərəfindən işğalı ilə əlaqədar köçərək Arazın o tayına - Türkiyəyə gedib. 1830-cu illərdə kənddə İranın Xoy, Salmas vilayətlərindən köçüb gəlmiş ermənilər yerləşdirilib.
Kəndin Cəfərabad adı isə, göründüyü kimi, Cəfər adından və yaşayış məntəqəsi mənası bildirən “abad” sözündən yaranıb. Professor Sadıq Şükürovun belə bir versiyası var ki, şakak tayfasından olan Xoy xanı Cəfərqulu xan 1804-cü ildə İran şahına xəyanət edərək Tiflisə qaçıb, rus təbəəliyinə girib. Rusların İrəvana yürüşü zamanı Cəfərqulu xan İran qoşunlarına qarşı qəhrəmanlıqla vuruşub və tərəfdarları onun şərəfinə döyüş zonasındakı kəndlərdən birinə öz başçılarının adını verərək onu Cəfərabad adlandırıblar. Müəllifin Məhəmmədhəsən Vəlilinin (Baharlının) məşhur “Azərbaycan” kitabına söykənərək yazdıqlarına onu da əlavə etmək istərdik ki, o zaman Cənubi Azərbaycanın Xoy və Sərab mahallarında yaşamış şakaklardan (şəfəqlərdən) bir qismi onun arxasınca gəlib, general Sisianov tərəfindən Azərbaycanın müxtəlif yerlərində, əsasən, Nuxa nahiyəsində məskunlaşdırılıb. Məhəmmədhəsən Vəlili yazır: “Şakaklar özlərindən yadigar olaraq, Cəfərqulu xanın namına Cəfərabad adlı kəndlər və vətənlərinin yadigarına Xoy adlı kənd buraxmışlar. Bu kəndlər aşağıdakı mahallarda vaqedir: Nuxa qəzasında - Cəfərabad kəndi və Nuxa şəhəri (no-xoy kəlməsindən); Quba qəzasında - Cəfərabad; Cəbrayıl qəzasında - Cəfərabad; Cavanşir qəzasında - Xoy”.
Heç şübhəsiz, bu sıraya Naxçıvandakı Xok və Zəngibasardakı Cəfərabad kəndlərini də əlavə etmək olar. Lakin bu qədər geniş əraziyə, demək olar ki, bütün Azərbaycan boyu səpələnmiş Cəfərabad və Cəfər komponentli (məsələn, Cəfərli) onlarla toponimi adi bir xanın adı ilə bağlamağın tərəfdarı deyilik. Unutmaq lazım deyil ki, Qazax elinin məşhur tayfalarından biri Cəfərli adlanıb, İslamın güclü təriqətlərindən biri isə Cəfəri təriqəti olub. Bunların hər biri də özlüyündə toponim yaratmada iştirak edə bilərdi.
1873-cü ilin statistik məlumatlarında kənddə 30 təsərrüfatda 136 nəfər (72 kişi, 64 qadın) erməni və 1 kilsə qeydə alınıb. Kəndin kənarında qeydə alınan 2 qədim türk qala bürcü və o qədər də böyük olmayan möhrə qala isə bu yerin keçmişdə türk-müsəlman, həm də iri bir yaşayış məntəqəsi olduğunu təsdiq edir.
1886-cı ildə kənddə 33 təsərrüfatda 130 nəfər (68 kişi, 62 qadın) erməni yaşayırdı.
Kəndin adı 1946-cı il aprelin 4-də dəyişdirilərək Arqavand qoyulub.
Cəfərabad kəndində qırmızı tuf daşdan tikilmiş səkkiztilli türbə və onun kitabəsi tarixi əhəmiyyəti ilə xüsusi diqqət çəkir. Bu türbədən ətraflı bəhs edən tədqiqatçı Məşədixanım Nemətova onu bu yerlərin keçmişindən söhbət açan, olub-keçən əhvalatlardan maraqlı məlumat verən dəyərli tarixi abidə və həm də gözəl sənət əsəri hesab edir. Türbənin günbəzi hələ 1956-cı ildə çox yerdən dağılıb-tökülmüşdü. Deyilənlərə görə, həmin ərazidə Çuxursəəd vilayətinin əmirlərinə aid bir neçə möhtəşəm türbə olub. Sonralar onların daşları kənddəki binaların tikintisində istifadə edilib. Vaxtilə burada - kəndin üst tərəfində yerləşmiş qədim müsəlman qəbiristanlığındakı abidələrdən isə heç biri qalmayıb. 1950-ci ilə kimi duran bu qəbiristanlıqda qəbirlər qırmızı və boz tuf daşlardan idi. Vaxtilə bu qəbiristanlıqda məscid də olub.
M.Nemətova yazır ki, türbəni yuxarıdan kəmərvari əhatə edən kitabə aydın iri süls elementli nəsx xətti ilə ərəbcə yazılıb. Kitabə istər bədii tərtibatına, istərsə də məzmun və xətt xüsusiyyətinə görə çox böyük əhəmiyyət kəsb edir, həmin ərazidə ərəb dilini yaxşı bilən, ərəb əlifbasında yazan çox mükəmməl həkkaklıq, xəttatlıq məktəbinin mövcud olduğunu göstərir. Həmin kitabədə yazılıb ki, bu günbəzli müqəddəs sərdabə böyük hökmdar Pir Budaq xanın və noyon Yusifin padşahlığında Əmir Səədin oğlu Pir Hüseynin əmri ilə tikilib, hicri tarixlə 816-cı il rəcəb ayının 15-də (miladi tarixlə 1413-cü il oktyabrın 11-də - Ə.Ə.) tamamlanıb.
Qeyd edək ki, Çuxursəəd vilayətini XV əsrin əvvəllərində Saatlı tayfasından çıxan əmirlər - Əmir Səəd (1411-ci ilə qədər), onun oğlu Pir Hüseyn (1411 -1414) və nəvələri Pir Qaib və Avdul (1425) idarə etmişlər.
Həmin kitabədə Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusifin “noyon” (sərkərdə), oğlu Pirbudağın “yüksək hökmdar” titulları ilə qeyd olunmasına gəldikdə isə, bu, Cəfərabad kitabəsinin Böyük Teymur öləndən sonrakı dövrdə qələmə alınmasını təsdiqləyir. Bu o dövr idi ki, bütün Azərbaycan torpaqlarını fəth edən Qara Yusif oğlu Pirbudağı taxta əyləşdirmiş və bütün vilayətlərə sərəncam göndərmişdi ki, sikkələr Pirbudağın adına zərb olunsun, came məscidlərində xütbələr Pirbudağın adına oxunsun.