Bakı, 8 fevral, AZƏRTAC

Azərbaycanın ilk maarifçi qadınlarından olan Hənifə Məlikova–Zərdabi Bakıda ilk qız məktəbinin yaradıcısı kimi tarixə düşüb. Gördüyü böyük işlərlə xalqımızın yaddaşında dərin izlər qoymuş bu fədakar qadın 1856-cı ildə Şimali Qafqazda, Nalçikdə dünyaya göz açıb. Təhsilini Tiflisdə “Müqəddəs Nina” qız məktəbində alıb. Həmin dövrdə müsəlman qızların xristian ölkəsində təhsil almaları çox nadir hadisə idi.

Taleyin xoş bir günündə Hənifə xanım Azərbaycanda maarifçilik hərəkatının öncüllərindən olan Həsən bəy Zərdabi ilə ailə qurub.

Onların tanışlığının maraqlı tarixçəsi var. Həsən bəy Zərdabinin əslən balkar olan Hənifə xanımla tanış olması qəribə bir təsadüfdən başlayıb. Belə ki, Həsən bəy uşaqların, gənclərin təhsili üçün xeyriyyə cəmiyyəti təşkil etmək istəyib. Fikirləşib ki, varlı insanlar bu cəmiyyətin büdcəsinə yardım edərsə, yığılan pulların hesabına xeyli uşağa savad, təhsil vermək olar.

Görkəmli maarifpərvər ziyalı bu məqsədlə 1872-ci ildə Şamaxıda, Gəncədə, Tiflisdə, Naxçıvanda, İrəvanda, Şuşada, Dərbənddə, Qubada olub, şəhərin varlılarına məramını açıqlayıb, cəmiyyətə üzv olmalarını istəyib. Çox çətinliklə tərəfdar toplayan Həsən bəy göndərilən pulların hesabına kasıb uşaqları oxutmağa başlayıb. Uşaqların mənzil şəraitini də təşkil edəndən sonra Həsən bəyin qarşısına daha çətin bir məsələ çıxıb: şagirdlərin qayğısına qalacaq tərbiyəçi qadın lazım idi. Bu heç də asan məsəl deyildi. Şərtlərə uyğun gələn qadını tapmaq çox vaxt apara bilərdi. Çünki həmin qadın həm rus, həm də türk dilini bilməli idi. O dövrdə isə bu keyfiyyətlərə sahib, oxumuş qadın tapmaq müşkül məsələ idi. Belə bir vaxtda Həsən bəy qəzetdə Tiflisdəki “Müqəddəs Nina” qız məktəbini bitirənlərin siyahısına rast gəlir və orada bir ad diqqətini çəkir: Hənifə Abayeva.

Həsən bəy bu fürsəti əldən vermir. Çünki rus dilində təhsil almış bir müsəlman qız onun üçün çox önəmli idi. Həmin qızla tanış olmaq, öz məqsədini bildirmək üçün Tiflisə yola düşür. Gəlişinin səbəbini bildirəndə məktəbin direktoru Hənifə xanım haqqında ona hərtərəfli məlumat verir.

Həsən bəy öyrənir ki, balkarların dörd əsas tayfasından biri olan Abayevlərin ən şöhrətlisi Hənifə xanımın atası Aslan bəy Abayevdir. O, mahal başçısı kimi çarın qəbulunda da olub, xalq arasında sözü keçən knyazdır. Aslan bəy Şimali Qafqazı idarə edən Tersk vilayətinin hərbi rəisi general Vaxtanq Orbelianiyə məktub yazaraq ailənin iki qızının Tiflisdəki “Müqəddəs Nina” qızlar gimnaziyasında oxumasına kömək etməsini ondan xahiş edir. Qafqaz əslizadələrinin qızlarının oxuduğu həmin gimnaziyaya Qafqaz canişinin arvadı hamilik edirdi. V.Orbeliani Tiflisə məktub yazıb Aslan bəyin qızlarının orada təhsil almasına icazə istəyir. Canişin ilk müsəlman qızlarının oxunmasına rəğbətlə yanaşır. Aslan bəyin arvadı Fatma xanım böyük qızı Hənifənin Tiflisə getməsinə razı olur, kiçik qızı Paşaxanımı isə yanında saxlayır. Hənifə Tiflisə tək getməsin deyə praporşik Omarxan Şahmanov qızı Fuzanı Hənifəyə qoşur.

Daha sonra direktor Həsən bəyi buraxılış gecəsi münasibətilə keçiriləcək müsamirəyə dəvət edir və burada o, Hənifə xanımla tanış olur. Həsən bəyin çağdaş düşüncələri, işıqlı məqsədi Hənifə xanımın qərar verməsinə səbəb olur. Həm də bu onun da çoxdankı arzusu idi. Beləliklə, Hənifə xanım Bakıya gəlir və uşaqların təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olur.

Hənifə xanım xatirələrində yazır ki, Həsən bəy Bakıya qayıtdıqdan sonra daha fəal işləməyə başlayır: “O, birinci növbədə cəmiyyətin himayəsinə götürdüyü iki şagirdi öz mənzilinə gətirdi. Həsən bəy sonralar iki uşaq əvəzinə, evində ona qədər uşaq saxlayırdı”.

Amalları, məqsədləri eyni olan bu iki insan öz həyatlarını da birləşdirirlər.

Bu maraqlı tarixçəni Zərdabilər ailəsinin kürəkəni, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin önəmli simalarından olan Əlimərdan bəy Topçubaşov 1925-ci ildə qələmə aldığı “Azərbaycanın mayakı” sərlövhəli məqaləsində belə təsvir edirdi: “Həsən bəy öz həyat yolunda yüksək təhsilli gənc dağlı qızı Hənifə xanım Abayevaya rast gəldi. Bu qız milliyətcə balkar idi. Türk əsilli balkarlar (bulqarlar, balxarlar) başı qarlı Elbrusun ətəyində məskən salmış balaca xalqdır. Bu xalqda Abayev familiyası çoxsaylı familiyalardan biridir, məşhur kabardin, çərkəz və osetin familiyaları ilə qohumdur. 8-9 yaşlı qızı Tiflisdəki “Müqəddəs Nina” təhsil müəssisəsinə qoymuşdular. Kursu əla qiymətlərlə bitirdi. Lakin Hənifə Abayeva təhsil müəssisəsinin divarlarını tərk etməyə macal tapmadı. Həsən bəy onu nişanladı. Həsən bəy mövcud adəti pozdu: elçiliyi özü elədi, mollanı təhsil ocağına gətirib kəbin kəsdirdi. Gənc Hənifə xanım sevdiyi Balkarıstanla və onun füsunkar dağları ilə vidalaşmalı oldu, Xəzərin sahilinə köçdü. Burada onu həm iş, həm də seçdiyi adamın şöhrəti gözləyirdi”.

Hənifə xanımla evləndikdən sonra artıq onu anlayan, ona dəstək olan bir insanın varlığı Həsən bəyi daha da ruhlandırır. O, maarifçilik yolunda daha uğurlu, inamlı addımlar atır. 1873-cü ildə şagirdləri ilə birlikdə Bakıda türk dilində ilk teatr tamaşasını təşkil edir. Mirzə Fətəli Axundzadənin “Hacı Qara” əsəri səhnələşdirilir. 1875-ci il iyulun 22-də isə Azərbaycanda türk dilində ilk qəzet olan “Əkinçi”ni nəşr etdirir.

Hənifə Məlikova–Zərdabi 1875-1877-ci illərdə Həsən bəylə birlikdə “Əkinçi” qəzetinin nəşrində çox əziyyətlər çəkib, çox cəfalara dözüb, necə deyərlər, kirpikləri ilə od götürüb. Üzləşdiyi əzab-əziyyətlərə rəğmən bu ziyalı xanım xalqa fayda vermək üçün əlindən gələni əsirgəməyib.

Hənifə xanım o illəri xatırlayaraq yazırdı: “Qəzet cəmiyyəti hərəkətə gətirmişdi. Həsən bəy yeni başlayan müxbirlərə və qəzetin əməkdaşlarına olduqca həssas yanaşırdı. Çox vaxt aldığı zəif məqalələri ehtiyatla sahibinə qaytarıb onun nöqsanlarını başa salırdı”.

Təbii ki, bu uğurların qazanılmasında Həsən bəy ömür-gün yoldaşı Hənifə xanıma minnətdar idi.

Millətimizin və ailəsinin yolunda fədakarlıqlar göstərmiş bu gözəl, ziyalı, sədaqətli və dəyanətli xanım Həsən bəy Zərdabiyə təkcə həyat yoldaşı deyil, həm də mübarizə yoldaşı olub. Yüksək insani keyfiyyətləri ilə xalqın dərin hörmət və ehtiramını qazanmış, Azərbaycanda həyat yoldaşı haqqında memuar yazan altı qadından birincisi olan Hənifə xanım 16 il əri ilə birlikdə Zərdabda nəzarət altında yaşayıb.

Hənifə xanım və Həsən bəy Zərdabda yaşadıqları dövrdə - 1881-ci ildən başlayaraq öz evlərində, mənzillərində pulsuz məktəb açıb, yerli din xadimlərinin və o vaxtlar Zərdabda məskunlaşmış ermənilərin əlaltılarının təqib və təzyiqlərinə baxmayaraq, heç bir təmənna ummadan insanlara elm, savad öyrədiblər.

On altı ildən sonra onlar yenidən Bakıya qayıdırlar. XX əsrin əvvəllərinin Bakısı artıq tamam başqa idi. Anadilli qəzetlərin nəşrinə yenidən icazə verilmiş, yeni dövrün ziyalıları mətbuata atılmışdılar. Həsən bəyin də həyatında yaxşılığa doğru dəyişikliklər başlayır. Dumaya seçilir, yenidən qəzetdə çalışır və bütün bunlarla yanaşı, daha mühüm bir işə qol qoyur: müsəlman qızları üçün məktəb açmaq.

Həmin dövrdə qızlar məktəbinin açılması üçün səy göstərənlərdən biri də Bakı milyonçusu Hacı Zeynəlabdin Tağıyev idi. O, bir neçə cəhddən sonra, nəhayət, məktəbin açılmasına icazə ala bilir. Məktəbin nizamnaməsini Həsən bəy hazırlayır. Nizamnaməyə görə məktəbin müdiri təhsilli bir türk xanımı olmalı idi. Bu vəzifəyə isə ən ideal namizəd Hənifə xanım Məlikova idi.

Bakıda ilk qız məktəbinin yaradıcısı kimi tarixə düşən Hənifə Məlikova 1901-1905-ci illərdə ilk müsəlman qız məktəbinin müdiri işləyib. O, 1909-cu ildən 1919-cu ilədək Bakı şəhər dövlət birinci rus-tatar qız məktəbində müdir vəzifəsində çalışıb. Maarifçilik tariximizdə, dünyəvi təhsilin inkişafında və savadlı mütəxəssislərin yetişməsində bu məktəblərin böyük rolu olub.

İlk müsəlman qız məktəbinə savadlı, ziyalı qadın müəllimlər cəlb olunublar. Rəhilə Terequlova (Hacıbababəyova), Məryəm Sulikeviç, Adilə Şahtaxtinskaya, Gülbahar Əhriyeva, Məryəm Hembitskaya, Şəfiqə Əfəndizadə, Mina Aslanova, Gövhər Qazıyeva, Nabat Nərimanova, Şəhrəbanu Şabanova və Azərbaycanın ilk qadın dramaturqu, yazıçı Səkinə Axundzadə məktəbin önəmli pedaqoqları idilər.

Ə.Topçubaşov o illəri belə xatırlayırdı: “Həsən bəyin ləyaqətli rəfiqəsi həmin andan etibarən xalq təhsilində müstəqil fəaliyyətə başladı. Həsən bəylə keçirdiyi həyat yolu onun üçün nümunəvi məktəb idi. Bu fədakar qadın təkcə zəhmətkeş kütlələrin maariflənməsi məsələsinə dərindən müdaxilə etməklə kifayətlənmədi, həm də onların vəziyyətini, ehtiyaclarını, adət-ənənələrini öyrəndi…Öz şagirdlərinin məhəbbətini və bütün müsəlman cəmiyyətinin, xüsusilə də qadınların hörmətini qazandı”.

Hənifə xanım Azərbaycan qadınlarının taleyində çox mühüm rol oynayıb. 1907-ci ildə Həsən bəyin ölümündən sonra da bu dəyanətli xanım ictimai işləri davam etdirib. Bakıdakı məşhur “Nicat” cəmiyyətinin qadın bölməsinin yaradıcılarından biri kimi qadınların tərəqqisi yolunda çox böyük işlər görüb. Belə ki, 1908-ci ildə Hənifə xanım Məlikova-Zərdabinin təşəbbüsü ilə Bakıda “Nicat” cəmiyyətinin bir şöbəsi kimi “Bakı xanımlarının ilk təşkilatı” yaradılıb. Bakı milyonçularından Murtuza Muxtarovun həyat yoldaşı Liza Tuqanovanın sədrlik etdiyi təşkilat tezliklə böyüyərək Bakı Müsəlman Qadınlarının Xeyriyyə Cəmiyyətinə çevrilib.

Azərbaycanda XIX əsrin ortalarından başlayaraq yüksəliş mərhələsinə qədəm qoyan maarifçilik hərəkatı nəticəsində ölkədə bu kimi bir çox nüfuzlu cəmiyyətlər yaranıb.

Beləliklə, böyük bir maarifçilik hərəkatının genişlənməsinə təkan verən bu hadisələr çoxlu sayda qadın ziyalıların yetişməsində önəmli rol oynayıb. Bu qadınlar cəmiyyətin müxtəlif sahələrində öz yerlərini almağa başlayıblar.

Qısa vaxtda qadın maarifçilik hərəkatı mətbuata da yol açıb. 1911-ci ildə isə Xədicə Əlibəyovanın rəhbərliyi altında ilk qadın jurnalı - “İşıq” nəşr edilib. Dövrünün ziyalı xanımlarından olan Həlimə Axundova “Işıq” jurnalında “Müsəlman qadınların hüquqları” məqaləsində yazırdı: “Əgər biz insanıqsa onda bizimlə insan kimi rəftar etmək lazımdır. Mənim bacılarım, qətiyyət göstərməyin vaxtıdır. Bizə bilik lazımdır”.

H.Z.Tağıyevin açdığı rus-müsəlman qız məktəbinin ilk məzunlarından olan Nazlı Tahirova Naxçıvanda qızlar məktəbində müəllim, sonra pedaqoji məktəbin müdiri işləyib. Cəmiyyətin dirçəlməsi üçün maarifçilik meydanına atılan belə qadınların sayı onlarladır. Əlbəttə, bu işdə onlara örnək olan Hənifə xanımın da payı vardır.

Gördüyü maarifpərvər işlər sayəsində Azərbaycanda yetərincə tanınan, xalq arasında böyük rəğbət qazanan Hənifə xanımın adı, onun maarifçilik fəaliyyəti Zaqafqaziyanın demokratik dairələrində də məşhurlaşıb. Cəhalətlə mübarizə aparanın, tərəqqipərvər əməllərə təşəbbüs göstərənin həyatı heç də rəvan olmur. Hənifə xanım da bu qəbil insanlardan olub. Onun həyatı əziyyətlərlə, sınaq və təqiblərlə keçib, çox cəfalara dözüb. Hər əzaba mətanətlə sinə gərən bu fədakar qadının məramı, amalı avam kütlənin, xüsusən də türk qadınlarının mədəni səviyyəsini bacardığı qədər yüksəltmək idi.

Hənifə xanım 1925-ci ildə həyat yoldaşı haqqında xatirələrini çap etdirib. Onun böyük fəxrlə qələmə aldığı bu xatirələrdə Həsən bəylə birlikdə xalqın maariflənməsi yolunda necə fədakarlıqla mübarizə apardığı əksini tapıb.

Hənifə xanım 1920-1926-cı illərdə Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığında məsul vəzifədə işləyib.

Unudulmaz maarifçi xanım Hənifə Məlikova–Zərdabi 1929-cu ildə 73 yaşında Bakıda vəfat edib. Həsən bəy Zərdabi kimi onu da bütün Bakı əhalisi son mənzilə dərin hüzn və ehtiramla yola salıb. Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Qəzənfər Musabəyov dəfn mərasimində çıxış edib: “Biz bu gün ağsaçlı ananı son mənzilə yola salırıq. Onun tərbiyə etdiyi, təhsil verdiyi övlad bir deyil, beş deyil, on da deyil – minlərlədir. Xalqımız Hənifə xanımın elədiyi xeyirxahlığı, təmənnasız yaxşılığı heç vaxt unutmayacaq”.

Hənifə xanım şəhər qəbiristanlığında dəfn olunub, sonralar nəşi Fəxri xiyabana - həyat yoldaşı H.Zərdabinin məzarına köçürülüb. Tale onları ölümdən sonra da bir-birindən ayırmayıb…