Böyük Britaniyanın Avropa İttifaqını (Aİ) tərk etmək qərarına gəlməsi Qərbdə ciddi siyasi, ideoloji və geosiyasi əks-səda doğurub. Mütəxəssislər bu hadisənin bütövlükdə təşkilatın taleyinə təsiri ilə bağlı təhlillər aparır və proqnozlar verirlər. Maraqlıdır ki, hələlik üstünlük verilən konkret ssenari yoxdur. Aİ-nin gələcəyi ilə əlaqəli bir qeyri-müəyyənliyin hökm sürdüyü göz önündədir. Lakin əksər ekspertlərin razılaşdığı bir məqam mövcuddur – "Brexit" adi hadisə deyil, Aİ daxilində uzun illərdir yığılıb qalan prinsipial əhəmiyyətli ziddiyyətlərin məntiqi nəticəsidir. Bu baxımdan Aİ-nin siyasi, ideoloji və institusional transformasiyaya uğramasından başqa yolunun olmadığını söyləmək mümkündür. Dəyişikliklərin səviyyəsi və mexanizmləri hələ də müzakirə mövzusudur. Aydındır ki, Avropa geosiyasi və siyasi yol ayrıcındadır. Onun seçim etmək hüququ var. Bundan istifadə məsələsinin hansı çərçivədə olacağı isə müəyyənləşməyib. Bu səbəbdən bir neçə tendensiyadan danışmaq olar.

"Qlobal siyasi zəlzələ": ziddiyyətlərin məntiqi nəticəsi

Avropa "Brexit"dən sonra sakitləşməyib. Qərb siyasi təfəkkürü bu hadisənin qlobal siyasətə, burada Avropa ölkələrinin oynaya biləcəyi rola və bütövlükdə Avropa İttifaqının siyasi-hüquqi taleyinə necə təsir edəcəyi barədə proqnozlar verməyə çalışır. Ortaya maraqlı ideyalar atılır. Əvvəlcədən vurğulayaq ki, müxtəlif ssenarilər nəzərdən keçirilir. Lakin bir neçə ümumi məqam var ki, təhlilləri də onların əsasında aparmağa cəhd edilir.

"Brexit"i qiymətləndirən mütəxəssislər bu hadisənin faktiki olaraq "qlobal miqyasda siyasi zəlzələ" olduğunu qeyd edirlər (bax: məs., Николай Кавешников. Европейский союз после Brexit: трансформация политико-институциональной системы / РСМД, 30 iyun 2016). Burada "siyasi zəlzələ" metafora olmayıb, həm də Aİ-nin geosiyasi və siyasi-iqtisadi aspektlərdə transformasiyası tendensiyasını ifadə edir. Məsələ ondan ibarətdir ki, Aİ-nin son zamanlar qarşılaşdığı problemlər müxtəlifdir, lakin onların sırasında iqtisadi xarakterli faktorlar xüsusi yer tutur. Belə ki, mütəxəssislər hesab edirlər ki, avrozonanın düçar olduğu böhranın kökündə "dünya iqtisadiyyatında Avropanın payı və rolunun azalması meylinə qarşı dirənmək" cəhdi dayanır. Qısa deyilsə, Brüssel təşkilatın rəqabət qabiliyyətini yüksəltməyə çalışıb və özü... siyasi-iqtisadi "quyuya düşüb" (bax: Юрий Борко. Европейский Союз в XXI веке: текущие дела и фундаментальные проблемы / "Современная Европа", 2015, №3, s.9-16).

Geosiyasi nəzəriyyə terminologiyası ilə deyilsə, Aİ-nin qlobal qeyri-sabitlik şəraitində "yumşaq güc" əsasında xarici siyasət qurmaq, özünün norma və prinsiplərini ixrac etmək cəhdi reallığın sərt sınağından çıxa bilmədi. Bu baxımdan "Brexit", sadəcə, bir ölkənin İttifaqı tərk etməsi olayı olmayıb, bütövlükdə təşkilatın inkişaf strategiyasının böhranıdır.

Həmin səbəbdən indi analitik və strateqlərin Aİ-nin siyasi-institusional yeniləşmə xətti ilə bağlı apardıqları təhlillər və verdikləri proqnozlar normal proses kimi qəbul olunmalıdır. Burada hansısa qərəzli yanaşma müzakirə mövzusu ola bilməz, Aİ obyektiv olaraq mövcudluğunu "uçurumun kənarına gətirib", o cümlədən təhlükəsizliklə bağlı meydana çıxan problemlərə səmərəli reaksiya verə bilməyib. İqtisadiyyatla yanaşı, qurum mədəni identiklik və xarici siyasətin ortaya atdığı yeni çağırışlara qarşı da acizlik göstərib. Şübhəsiz, burada Aİ-yə üzv ölkələrin vətəndaşlarının sosial təminatı və miqrasiya problemi ciddi rol oynayıb (bax: Николай Кавешников. Göstərilən məqaləsi).

Burada siyasi-mədəni identikliklə sıx bağlı olan bir məqamı da vurğulamağa böyük ehtiyac görürük. Biz Aİ-yə daxil olan ölkələrdəki ictimai rəydə özünü göstərən fərqləri nəzərdə tuturuq. Qərb sosioloqları bununla əlaqədar qeyd edirlər ki, Avropa cəmiyyətlərində elita ilə əhalinin digər təbəqələri arasında inteqrasiya məsələsinə fərqli münasibət mövcuddur. Elita daha çox "dünya vətəndaşlığı" anlayışını qəbul edir. Əhalinin böyük hissəsi isə milli identikliyə üstünlük verir və bu kontekstdə inteqrasiyanı daha çox risk mənbəyi kimi qəbul edir. Bu, elmi aspektdə maraqlı təzaddır. Çünki ideyaca Qərb siyasi təfəkkürü insanların qloballaşmaya meylinin artmasına xidmət etməli idi. Dünyaya Avropa həyat standartlarını yaymağı nəzərdə tutan inteqrasiyaya avropalıların özləri niyə etiraz etsinlər? Görünür, məsələnin sosial-psixoloji və siyasi aspektləri hələ araşdırılmalıdır.

Bu fikirlərin fonunda təbii olaraq bir sual yaranır. Aİ-nin başqa hansı ölkələri Britaniyadan "nümunə" götürə bilər? KİV-də ekspertlərin bununla bağlı fikirləri dərc olunub. Mütəxəssislər "qlobal siyasi zəlzələ"nin təşkilatın digər üzvlərinə də təsir edəcəyini və Aİ-nin dağılması prosesinin vüsət ala biləcəyini söyləyirlər. Lakin bunun bir dayanıqlı trendə çevrilə bilməsi ehtimalını analitiklərin bir çoxu yüksək qiymətləndirmirlər.

Bunun səbəbləri vardır. Onların sırasında əsas faktor kimi üzv dövlətlərin əksəriyyətinin iqtisadi cəhətdən ümumi büdcədən asılı olması göstərilir. Böyük Britaniya dünyanın 5-ci iqtisadi gücüdür, nüvə dövlətidir, imperiya ənənəsi var. Onun hərəkətlərini Macarıstan, yaxud Polşa kimi Brüsseldən hər il dotasiya alan ölkələr təkrarlaya bilməzlər. Almaniya və Fransa kimi böyük dövlətlər isə Aİ-nin dağılmasına heç zaman razı olmazlar, çünki bu təşkilat vasitəsilə onlar Qitənin bütün dövlətlərinə təsir edə bilirlər.

İnteqrasiyanın aqibəti: davam, yoxsa geriyə dönüş?

Lakin burada bir mühüm məqam vardır. Məsələ, ümumiyyətlə, Qərbdə siyasi inteqrasiya prosesinin taleyi ilə bağlıdır. Bir tərəfdən birləşmək qloballaşmanın təbii məntiqidir. Digər tərəfdən isə "Brexit" göstərdi ki, bu prosesə müəyyən hədd qoyulmalıdır. İndi Avropa bu iki tendensiyanın arasında var-gəl edir. Bir sıra məsələlərin həlli milli dövlətlərin özlərinə həvalə edilir. Məsələn, miqrasiya böhranında bu, özünü əyani olaraq təsdiqlədi.

Bununla da Aİ faktiki olaraq hazırda iki böyük trend arasında qalmış oldu. Onlardan biri inteqrasiyanı dərinləşdirməyi tələb edir, digəri isə bunun faktiki sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi zərurətini ifadə edir. Təşkilatın sonrakı struktur-funksional transformasiyası ssenarisi bu məqam üzərində qurulur.

Həmin kontekstdə Aİ-nin strategiyası ilə bağlı bəzi yanaşmalar maraq doğurur. Təşkilatın xarici əlaqələr və təhlükəsizlik siyasəti üzrə ali nümayəndəsi Federika Moqerininin fikrincə, Aİ-yə "baxış birliyi ilə hərəkət birliyini bir araya gətirə bilən strategiya lazımdır" (bax: Federica Mogherini. A Strategy to Unite and Safeguard Europe/ "Project Syndicate", 11 iyul 2016). Bu strategiyaya görə, Aİ müdafiə potensialının yüksəlməsinə, terrorla mübarizəyə daha çox diqqət göstərəcək. İş yerlərinin açılması, sosial inteqrasiyanın aparılması və insan hüquqlarının təminatı sahəsində yeni proqramlar həyata keçirəcək. Bununla "sülhün möhkəmləndirilməsi, həmçinin Avropaya daxil olan və ondan kənarda yerləşən dövlətlərin dayanıqlığı" ciddi surətdə maraq dairəsinə daxil olunacaq. Bu məqsədlə "yumşaq güc"dən geniş istifadə ediləcək. Transatlantik əlaqələr dərinləşdiriləcək (bax: əvvəlki mənbəyə).

Təbii ki, Aİ rəsmisinin nikbin strateji baxış ortaya qoymağa çalışması gözləniləndir. Təşkilatın bu ssenari üzrə transformasiyası Aİ-nin qlobal siyasətdə yerini və rolunu möhkəmlədə, onu sözün həqiqi mənasında dünyanın əsas söz sahiblərindən birinə çevirə bilər.

Kolumbiya Universitetinin professoru Jozef Stiqlits fərqli ssenari irəli sürür. O hesab edir ki, "Brexit"in mümkün nəticələri hələ uzun müddət təhlil edilməlidir. Çünki Qərb bütün mümkün yeniləşmə ssenarilərini öyrənməlidir (bax: Joseph E. Stiglitz. From Brexit to the Future / "Project Syndicate", 6 iyul 2016). O, əsas məsələni aşağıdakı kimi qoyur: "La-Manşın hər iki sahilində siyasət indi demokratik ölkələrdə siyasi isteblişmentin çox sayda vətəndaşın problemlərinin həlli üçün bu dərəcədə az iş görməyin necə mümkün olduğu" sualına cavab axtarmalıdır (bax: əvvəlki mənbəyə).

Professor fikirlərinə davam edərək Brüsselin böyük inteqrasiya barədə düşünməsindən öncə ayrı-ayrı ölkələrdə vətəndaşların həyat səviyyəsini yüksəltmək vəzifəsini özünün başlıca prioriteti kimi qəbul etməsinin daha doğru olduğunu vurğulayır. Yəni alimin əsas tezisinə görə, "neoliberal ideologiya ruhunda siyasəti davam etdirmək kömək etməyəcək" (bax: əvvəlki mənbəyə).

Burada faktiki olaraq Qərb siyasi-ideoloji konseptini yeniləmək zərurətindən söhbət gedir. Konkret deyilsə, Jozef Stiqlitsin fikirlərinə görə, Aİ-nin struktur-funksional transformasiyasından öncə siyasi-ideoloji yeniləşmə gərəkdir. Bu aspektdə alternativlər nəzərdən keçirilməli və onların arasından ən yaxşısı seçilməlidir. Lakin tədqiqatçı bunun nə kimi bir ssenari olduğunu və "ən yaxşı" meyarının nədən ibarət olduğunu göstərmir (bax: əvvəlki mənbəyə). Görünür, məsələnin bu cür açıq qoyulmasında konkret məqsədlər vardır.

Bunlarla yanaşı, "Brexit"i birmənalı olaraq "İttifaqın iflası" kimi qiymətləndirən mütəxəssislər də vardır. Məsələn, tarix elmləri doktoru Aleksandr Lukin yazır ki, "Brexit" "Avropa və ABŞ əhalisinin reallığa az uyğun olan rəsmi ideologiya qandallarından azad olmağa təbii olaraq can atmasının nəticəsidir" (bax: Александр Лукин. Крах союза: Что общего у Brexit и распада СССР / "Россия в глобальной политике", 3 iyul 2016). Alim bu kontekstdə Aİ ilə SSRİ-nin taleyini müqayisə edir və çoxlu oxşarlıq tapır. Yəni, onun fikrincə, Avropa İttifaqının iflası dönməz prosesdir (bax: əvvəlki mənbəyə).

Həmin bağlılıqda mütəxəssislərin maraq göstərdiyi və Aİ-nin daxilinə aid olan bir tendensiyanı unutmaq olmaz. Hazırda Avropa İttifaqının özündə ölkələrin inkişaf səviyyəsi və təşkilatda oynadıqları rola görə parçalanma prosesi gedir. Ekspertlər bu bölgünü şərti olaraq "Avropa İttifaqının Avropası" və "Əyalət Avropası" adlandırırlar (bax: Бабынина Л.О. Гибкая интеграция в Европейском союзе: теория и практика применения. М.: УРСС, 2012; Кавешников Н.Ю."Гибкая интеграция" в Европейском союзе / "Международные процессы", 2011. Т. 9. № 2(26). s. 58-69).

Bu qruplar arasında inteqrasiya səviyyəsinə görə fərqlər vardır. Şengen razılaşmasına və avro zonasına daxil olmayan ölkələr bir qədər ləng templərlə təşkilata inteqrasiya olurlar. Onların arasında ən güclüsü Böyük Britaniya idi. Londonun bu sıranı tərk etməsi ilə autsayderlərin vəziyyəti ağırlaşıb. Onlar daha sıx inteqrasiya olunmuş və inkişaf etmiş kəsimdən geridə qalırlar. Həmin ölkələrin bir qismi nisbətən zəif inkişaf etmiş iqtisadiyyata malikdirsə, digər qismində siyasi sistemin səmərəliliyi zəifdir. Proqnozlara görə, bu fərq "Brexit"dən sonra güclənə bilər (bax: Владислав Гулевич.Восточная Европа: политическая тряска после Brexit / "Международная жизнь", 29 iyun 2016).

Ekspertlər məsələni yalnız "Brexit" faktoru ilə əlaqələndirmirlər. Onlar təşkilat daxilində illərdir mövcud olan ziddiyyətləri və son dövrlərdə meydana gələn yeni neqativ tendensiyaları diqqətə çatdırırlar. Konkret deyilsə, mütəxəssislər Aİ-nin özündə "real problemlərin təbiətindən qaynaqlanan" çətinlikləri daşıdığını vurğulayırlar. Odur ki, Avropa İttifaqında sistemli islahatların aparılması zərurəti barədə çoxdandır ki, Qərbdə analizlər aparılır (bax: Анатолий Гальчинский.Европейское сообщество: конец и новое начало / "ZN,UA", 2 iyul 2016).

Bu sırada ötən il Henri Kissincerin Almaniyanın "Handelsblatt" qəzetinə verdiyi müsahibədə vurğuladığı bir fikri nümunə kimi göstərmək olar. Böyük diplomat deyirdi: "Dünya başqa cür olur. Təbii ki, Avropa da başqa cür olmalıdır. Bunu başa düşərək o, birliyin yeni formasına can atır, ancaq bu canatmaya hələlik siyasi ifadə verə bilmir. Avropa öz inkişafının uzunmüddətli strategiyasını hazırlaya bilməyib" (bax: əvvəlki mənbəyə).

Bu fikirlər boş yerdən formalaşmayıb. Aİ-nin daxili ziddiyyətləri daha da güclənib. Yuxarıda vurğulanan məqamlardan əlavə olaraq radikal milliyyətçilik, islamofobiya, fərqli mədəniyyətlərə qarşı dözümsüzlük, siyasi separatizm kimi faktorlar özünü göstərməyə başlayıb. Bunlar maliyyə-iqtisadi böhranının fonunda daha dağıdıcı təsir bağışlamaqdadır. Məhz bütün bu özəllikləri nəzərə alaraq, mütəxəssislər Aİ-nin sistemli yeniləşmələrə getməsi zərurətini vurğulayırlar.

Sistemli yeniləşmə: fərqli tendensiyalar arasında

Maraqlıdır ki, hələlik Brüssel sistemli dəyişikliklərin fundamental məsələləri üzrə qərar qəbul etməyə hazır deyil. Onların baxılması təxirə salınıb. Belə çıxır ki, Avropa İttifaqının rəhbərliyində transformasiyanın istiqaməti ilə bağlı dəqiq təsəvvürlər yoxdur. Burada iki ssenari mümkün ola bilər – birincisi, daha dərin inteqrasiyaya aparan xətt (superdövlətin yaradılması), ikincisi isə, Aİ-nin funksional strukturlarının və inteqrasiya əlaqələrinin maksimal liberallaşdırılmasını nəzərdə tutan kurs (təşkilatın desentralizasiyası).

Avropa İttifaqı hələlik öz daxilində yuxarıda vurğulanan prinsipial problemlərin həlli yolunu müəyyənləşdirə bilmirsə, onun gələcəyi ilə bağlı bədbin proqnozlar verilə bilər. Əslində, ekspertlər "Brexit" kimi hadisələri Avropa liderlərinin "populist siyasətinin məhsulu" kimi qiymətləndirməklə təşkilat daxilində olan çətinliklərin aradan qaldırılmasında Brüsselin zəiflik göstərdiyinə işarə edirlər (bax: Fatma Yılmaz Elmas. "Brexit": Popülist Siyasetin Cameron ve AB’ye Faturası / USAK, 24 iyun 2016).

Çünki reallıqda "Brexit"i Devid Kemeronun böhrandan çıxış yolu kimi "müasir şərtlərə daha çox uyğun gələn Avropa yaratmaq" məqsədi ilə əlaqədar ortaya atdığı məlumdur (bax: əvvəlki mənbəyə). Nəticənin tərsinə alınması onun göstəricisidir ki, Aİ-nin liderləri təşkilatdakı real vəziyyəti adekvat qiymətləndirə bilmirlər. Onların cəmiyyətin əhval-ruhiyyəsi haqqında dəqiq təsəvvürləri yoxdur. Bu bağlılıqda mütəxəssislər Qərb sosiologiyasının da böhran keçirdiyi qənaətinə gəliblər. Hər bir halda "Brexit"in yekununun gözlənilməz hesab olunması yuxarıda vurğulanan fikrin doğruluğunu təsdiqləyir.

Bununla yanaşı, Aİ üçün sistemli yeniləşmədən başqa yol olmadığı da ifadə edilir. Bu o deməkdir ki, bu günə qədər aparılan çalışmalar sistemli yeniləşmələrə deyil, "Brexit"ə gətirib çıxarsa da, cəhdlər davam edəcək. Əgər onlar da mənfi nəticələnsə, onda təşkilatın taleyi sözün həqiqi mənasında ciddi təhlükə altına düşər. Həmin məqama bir sıra ekspertlər təşkilatın gələcəyi aspektində birinci dərəcəli əhəmiyyət verirlər.

Məsələn, türkiyəli analitik M.Kutluay Avropa İttifaqının yaşadığı böhranın əsas səbəbinin hansısa xarici təsir deyil, onun öz daxilində uzun müddətdir ki, mövcud olan "ziddiyyətlər yumağı"nın çözülməməsi olduğunu vurğulayır (bax: Mustafa Kutlay. "Brexit" Tartışmaları: AB Projesi Ulusal Egemenliğe Karşı / USAK, 10 iyun 2016). Buraya sosial, siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə xeyli müddətdir ki, yığılıb qalmış problemlər kompleksi daxildir.

Deməli, Avropa İttifaqının qarşısında konkret vəzifələr dayanır – ya ziddiyyətlər içində deqradasiyanın dərinləşməsinə imkan verməli, ya da zamanın tələbinə uyğun sistem xarakterli islahatlar əsasında yeni təşkilati, struktur və funksional səviyyəyə yüksəlməlidir. Bunlardan əlavə, qlobal miqyasda özünü göstərməkdə olan mürəkkəb geosiyasi proseslərin Aİ-dəki duruma təsirini qətiyyən istisna etmək olmaz. Həmin müstəvidə Qərb analitikləri hələ bir neçə ay öncə Avropanın "Brexit"dən sonrakı vəziyyəti ilə əlaqədar müxtəlif ssenarilərin reallaşa biləcəyini proqnozlaşdırırdılar. Onları ekspertlər şərti olaraq üç qrupa bölürlər (bax: Tara Palmeri. How Europe will break on Brexit / "Politico", 22 iyun 2016).

Birincisi, Aİ daxilində avroskeptiklərin mövqeyinin möhkəmlənməsi. İkincisi, iqtisadi itkilərin artması. Üçüncüsü, Amerika ilə azad ticarət zonasının yaradılması ilə bağlı aparılan danışıqlarda mühüm bir iştirakçının (Böyük Britaniyanın) kənara çəkilməsi.

Bunların sırasında ekspert üzv-ölkələrdə Avropada inteqrasiyanın gələcəyi ilə bağlı bədbin əhval-ruhiyyənin arta biləcəyini vurğulayır. Həmin sırada Almaniyanın, Fransanın, Lüksemburqun, Hollandiyanın, Avstriyanın, Finlandiyanın, Danimarkanın, İtaliyanın adları çəkilir (bax: əvvəlki mənbəyə). Bəzi ölkələrdə isə iqtisadi çətinliklər artacaq, kimlərsə də Böyük Britaniyanın timsalında vacib müttəfiqini itirəcək.

Vurğulanan məqamlar göstərir ki, "Brexit"dən sonra Avropanın taleyi ilə bağlı ortaq bir fikir yoxdur. Mütəxəssislər müxtəlif ssenarilərin mümkünlüyündən bəhs edirlər (bax: məs., European Union in the World 2025. Scenarios for EU relations with its neighbours and strategic partners / Ed. by M. Sus, F. Pfeifer. Dahrendorf Forum. 2016). Lakin bütövlükdə üç ümumi ssenari üzərində dayanmaq olar. Onlardan daha ehtimal olunanı Avropa İttifaqının ciddi sistemli dəyişikliklərə getməsindən ibarətdir. Digər ssenari Aİ-də mərkəzdənqaçma tendensiyasının güclənməsidir. Nəhayət, "Brexit"in iqtisadi nəticələrinin Aİ-nin çoxlu sayda ölkəsini daha ağır vəziyyətə salması da istisna edilmir.

Bunların fonunda qlobal siyasətə bağlı başqa bir tendensiya da meydana gələ bilər. Onu dördüncü ssenari adlandıra bilərik. Bu, Aİ-nin təhlükəsizliyi məsələsində qeyri-müəyyənliyin artmasını ehtiva edir. Əgər təşkilat yeni hərbi doktrina qəbul edib, müdafiə qüdrətini artırsa, terrora, qanunsuz miqrasiyaya qarşı səmərəli fəaliyyət göstərə bilsə, təhlükəsizlik məsələsində də təminat əldə edə bilər. Əks halda isə supergüclər, ilk növbədə, ABŞ və Rusiya yaranmış vəziyyətdən öz maraqları üçün istifadə etməyə çalışarlar. Belə çıxır ki, "Brexit" Avropa üçün həm ziddiyyətlərin kəskinləşməsi, həm də yeni yolun başlanğıcı ola bilər. Əsas məsələ ondan ibarətdir ki, Qərb konkret xəttin seçimində tərəddüd edir. Bu mənada "Brexit" həm yolayrıcı, həm də siyasi-mənəvi böhranın təsdiqidir.

Kamal Adıgözəlov