Bakı, 6 yanvar, Təhminə Verdiyeva, AZƏRTAC

“Təsadüf” insan həyatında həmişə diqqətçəkən mövzu olub. Bəzən həyatda baş verən kiçik və gözlənilməz hadisələr böyük nəticələrə səbəb ola bilir. İnsanlar bəzən “təsadüf”ü həyatda planlaşdırılmayan bir axın kimi, bəzən isə bir “yüksək qüvvə” tərəfindən yaradılan və izahı olmayan bir məqam kimi qəbul edirlər. AZƏRTAC həyatın təsadüfi və ya planlı olduğunu anlamaq üçün həm elmi, həm də fəlsəfi yanaşmalardan ibarət kiçik araşdırmanı təqdim edir.

Elmi və fəlsəfi yanaşma

Kaos nəzəriyyəsi sadəlikdəki mürəkkəbliyi və nizamsız görünən sistemlərin, əslində, müəyyən qanunlarla idarə olunduğunu göstərir. Məşhur “Kəpənək effekti” anlayışı buna ən yaxşı nümunədir. Braziliyada bir kəpənəyin qanad çırpması ABŞ-da tufana səbəb ola bilər. Bu nəzəriyyə həyatdakı təsadüfi görünən hadisələrin, əslində, kiçik dəyişikliklərin yığılması ilə formalaşdığını iddia edir. Statistik analiz təsadüfü müəyyən qaydalar çərçivəsində öyrənir. Məsələn, Azərbaycanda neft sənayesinin uğuru təsadüfi bir geoloji tapıntının nəticəsi sayıla bilərmi? Xeyr. Bu, elmi axtarışlar və insan zəhməti ilə bağlıdır. Lakin ilk neft quyusunun tapılmasında təsadüfi elementlərin də rolu olduğu iddia edilir.

Nevrologiyada insan beyninin təsadüfi hadisələri necə qavradığı öyrənilir. Beynimiz bəzən təsadüfi hadisələrdə belə bir məna axtarmağa meyillidir. Bu isə çox vaxt gerçəkdən olmayan əlaqələr qurmağa səbəb olur.

Fəlsəfədə qədərin izahı həyatın hər detalının əvvəlcədən müəyyən edildiyini irəli sürür. Qədim yunan filosofları “təsadüf” anlayışını ilahi planın bir hissəsi kimi şərh edirdilər. Həmin düşüncə bu gün də bəzi dinlərdə geniş yayılıb. Mövcudiyyətçi filosoflar, məsələn, Sartr kimi filosoflar təsadüfün insan azadlığının təməlində dayandığını iddia edirlər. Sartr deyirdi ki, insanlar təsadüflərin nəticəsində qərarlar qəbul edir və bununla da öz mənalarını yaradırlar. Azərbaycan ədəbiyyatında və sənətində “təsadüf” anlayışı geniş istifadə olunub. Məsələn, Azərbaycan şairi Hüseyn Cavidin bəzi əsərlərində bu fəlsəfi düşüncəyə rast gəlmək mümkündür. Bundan başqa, Mirzə Cəlilin əsərlərində təsadüfi hadisələr çox vaxt sosial problemlərin açılmasına şərait yaradır. Əsərlərində təsadüflər çox vaxt insan həyatının planlanmamış axarını simvolizə edir.

Tarixdə təsadüfün rolu - böyük dönüş nöqtələri

Təsadüfi hadisələr bəzən həyatın istiqamətini köklü şəkildə dəyişdirir. Tarixdə və gündəlik həyatda təsadüfün insan həyatına təsirini göstərən bir çox faktlar var. Bəzi təsadüflər, hətta böyük kəşflərə, siyasi dönüş nöqtələrinə və şəxsi həyatdakı mühüm dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Bu hadisələr, həmçinin insanların inanc sistemlərinə təsir edir və onların həyatı mənalandırma yollarını formalaşdırır. Təsadüf və plan anlayışları əks qütblər kimi görünə bilər, əslində isə onlar bir-birini tamamlayır. Həyatda təsadüf kimi görünən hadisələr çox vaxt planlı sistemlərin bir hissəsi olur. Həyatda təsadüf kimi görünən hər şey bəzən həyatın bizə göstərdiyi yeni istiqamətlərdir.

Penicillin və təsadüfi kəşf. 1928-ci ildə Aleksandr Fleming laboratoriyasını təmizləyərkən təsadüfən Penicillium küfünün bakteriyaları məhv etdiyini görüb. Bu təsadüf antibiotiklərin kəşfinə səbəb oldu və milyonlarla insanın həyatını xilas etdi. Belə bir təsadüf həyatda ən kiçik detalların belə böyük nəticələrə səbəb ola biləcəyini göstərir.

Qaliley və Sarkaçın qanunu. Gənc Qaliley kilsədə dua edərkən təsadüfən bir çilçırağın müntəzəm hərəkət etdiyini müşahidə edir, bu müşahidə onun sarkaçın ritmini anlamağa və gələcəkdə zaman ölçmələri üçün əsas yaratmağa kömək etmişdi.

Stiv Jobsun kaligrafiya kursu. Stiv Jobs universitetdə təsadüfi şəkildə bir kaligrafiya dərsinə qatılır, həmin dərs ona yazı tipinin estetik dəyərini öyrədir. Bu təsadüfi hadisə gələcəkdə “Apple” şirkətinin məhsullarında vizual dizaynın əsasını təşkil edən əsas amildir.

J.K.Rovling və qatar səyahəti. J.K.Rovling bir qatar səfərində təsadüfi bir anın təsiri ilə məşhur “Harry Potter” əsərini yaratmaq fikrinə gəlir. O, öz fikrini təsadüfi bir ilham olaraq izah edir.

Dünya tarixini dəyişən görüşlər. 1941-ci ildə Franklin D.Ruzvelt və Uinston Çörçill təsadüfi şəraitdə görüşərək müharibə dövründə müttəfiqlik strategiyalarını müzakirə ediblər. Bu görüş II Dünya müharibəsinin gedişatına təsir edən mühüm hadisələrdən biri olub.

Dinlərdə təsadüf çox vaxt ilahi bir planın hissəsi kimi qəbul edilir. İslamda təsadüf anlayışı qədərin bir hissəsi kimi izah olunur və deyilir ki, heç bir şey Allahın iradəsindən kənarda baş vermir. Xristianlıqda isə təsadüflər Tanrının insanlara doğru yolu göstərmək üçün göndərdiyi işarələr kimi başa düşülür. Elmi baxımdan təsadüf kainatın mürəkkəbliyi və kvant fizikasının təməl prinsipləri ilə əlaqələndirilir. Məsələn, kosmoloqlar Böyük Partlayış nəzəriyyəsində təsadüfü kainatın yaranmasının səbəblərindən biri hesab edirlər. Bundan başqa, psixoloqlar təsadüfü qəbul etməyi həyatdakı risklərə və qeyri-müəyyənliklərə adaptasiya olmaq üçün vacib bacarıq kimi qəbul edirlər. Bu əsnada, pareidolianı da nümunə göstərmək olar. Pareidolia insan beyninin təsadüfi obyektlərdə və ya hadisələrdə məna axtarma meylidir. İnsanlar bəzən bulud şəkillərində üzlər, təsadüfi ədədlərdə mesajlar tapmağa çalışırlar. Bu, beynimizin təsadüfü qəbul etməkdə çətinlik çəkdiyini göstərir.

Təsadüf şansdır …

Həyatdakı təsadüflər bəzən insanın qərarlarını istiqamətləndirir, bəzən isə onların düşüncələrinə yeni perspektivlər qatır. Təsadüf anlayışı həm elmi, həm fəlsəfi, həm də dini müstəvilərdə böyük əhəmiyyət daşıyır. Dünya tarixi və şəxsi həyatdakı faktlar təsadüfün insan həyatında nə qədər dərin və geniş təsirə malik olduğunu göstərir. Həyat bir kəpənəyin qanad çırpması qədər təsadüfi görünsə də, bu qanad çırpışı dünyanın digər ucunda böyük dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Bəlkə də, təsadüf həyatın bizə “mənanı tapmaq” üçün verdiyi bir şansdır.