Gəncə, 24 yanvar, Rauf Hacıyev, AZƏRTAC

Zəngin mədəniyyətə və şanlı keçmişə malik Gəncə tariximizə müsəlman Şərqində ilk parlamentli respublikanın - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin birinci paytaxtı kimi daxil olub. Burada Cümhuriyyətin siyasi baxımdan mövcudluğu və gələcəyi ilə bağlı ən mühüm qərarlar, xalqın taleyüklü məsələləri müzakirə olunub və qəbul edilib. İndi cərgə-cərgə Xan çinarlarının kölgəsinə sığınan neçə-neçə qırmızı kərpicli, zərif hörgülü, incə naxışlı, taxta eyvanlı, kirəmitli evlər və ictimai binalar şanlı keçmişin daş yadigarları kimi qorunur.

Yusifbəylilərin evi

AZƏRTAC-ın bölgə müxbiri qədim Nizami yurdunun küçə və məhəllələrini gəzərək, yüz il əvvəl Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasında böyük xidmətləri olan tarixi şəxsiyyətlərin yaşadığı ata-baba və şəxsi mülkləri barədə məlumat toplayıb.

Həmin tarixi imarət və binaların əksəriyyəti Gəncə şəhərinin mərkəzində bir-birindən çox da uzaq olmayan məsafədə yerləşir. Onlardan biri də Yusifbəylilər nəslinin mülküdür. Azərbaycanın görkəmli dövlət və siyasi xadimi, Cümhuriyyətin banilərindən və hökumət başçılarından biri olan Nəsib bəy Yusifbəyli (1881-1920) məşhur Səfərabad məhəlləsində yerləşən bu tarixi evdə ziyalı ailəsində anadan olub və burada yaşayıb.

Yusifbəylilərlə bağlı xeyli xatirələrin yaşadığı bu evin tarixçəsi və nəslin görkəmli nümayəndələri haqqında Nəsib bəy Yusifbəylinin kiçik bacısı Xanımın nəvəsi, 50 ildən çox həmkarlar ittifaqları sistemində çalışmış, bir sıra sovet orden və medalları, həmçinin müstəqil Azərbaycanın “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunmuş Rəfat Cuvarlı ilə söhbətimiz zamanı məlumat aldıq.

Bu ocağın tarixçəsinin qoruyucusu və yorulmaz tədqiqatçısı deyir ki, ulu babaları Usuf bəy Gəncənin sonuncu hökmdarı Cavad xan Qacarın dostu və məsləkdaşı olub. Savadlı və geniş dünyagörüşünə malik şəxs olan Usuf bəy hələ o zamanlar Cavad xanın dəftərxanasında rus dilində məktəb açıb.

Nəsib bəyin doğulub boya-başa çatdığı ev 1877-ci ildə onun atası Usuf bəy Yusifbəyli (1852-1922) tərəfindən tikdirilib.

Dövrünün tanınmış ziyalısı olan Usuf bəy 1905-ci ildə “Qeyrət” cəmiyyətinin təsisçilərindən biri idi. Bu cəmiyyət o vaxt Rusiyanın federativ şəkildə qurulmasını, Azərbaycana isə muxtariyyət verilməsini dəstəkləyən ilk siyasi qüvvələrdən sayılırdı. Usuf bəy, həmçinin 1905-ci il hadisələrindən sonra erməni terrorçularına müqavimət göstərmək məqsədilə yaradılmış mütəşəkkil müsəlman təşkilatının - “Difai” partiyasının ən fəal üzvlərindən olub.

“Difai” partiyasının əsası bu evdə qoyulub

"Nənəm söyləyərdi ki, hələ 1905-ci ildə "Difai" milli partiyasının yaradılması üçün ilk məşvərətlər bu evdə keçirilib. İclasların birinə məşhur qaçaq Dəli Alını da çağırıblarmış. 1975-ci ildə Nəsib bəyin Türkiyədə yaşayan qızı Zəhra xanımın bir neçə günlüyə ata ocağına gəlişi barədə xatirəni eşidəndə həmişə kövrələrdim. Zəhra xanım uşaqlıqdan ayrıldığı bu evin pilləkənlərini, astanasını öpə-öpə, ağlaya-ağlaya içəri girmişdi" - deyə, Rəfat müəllim xatirələrini bölüşür.

Usuf bəy, həmçinin sovet işğalına qarşı 1920-ci il mayın 26-31-də Gəncədə baş vermiş xalq üsyanının təşkilatçılarından biri kimi xatırlanır.

Onun tikdirdiyi bu mülkdə üç oğlu - Həmid, Eyyub, Nəsib, iki qızı - Şükufə ilə Xanım dünyaya gəlib.

Nəsib bəyin stolu, Qaspıralının “Quran”ı, Şəfiqə xanımın çay dəsti...

Bu nəslin ən görkəmli nümayəndəsi ailənin ortancıl oğlu Nəsib bəydir. Hazırda Yusifbəylilərin evində Nəsib bəy və onun həyat yoldaşı Şəfiqə xanımla bağlı bir neçə yadigar əşyalar qorunur. Hər il mayın 28-də, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ildönümü günündə Yusifbəylilərin evinə getsəniz, möhkəm ağacdan düzəldilmiş qədim stolun üstünə ağ-mavi rəngli süfrənin salındığını görərsiniz.

“Bu stol 1889-cu ildə düzəldilib, süfrə də həmin vaxt alınıb. Stolun üstündəki çay dəsti isə Şəfiqə xanımın cehizidir”, - deyən Rəfat müəllim sonra daha bir yadigarı göstərir. Bu, XX əsrin əvvəllərində çap olunmuş “Quran” kitabıdır. Onu bu ailəyə türk dünyasının görkəmli ictimai xadimi, Nəsib bəyin qayınatası İsmayıl bəy Qaspıralı Gəncəyə gələrkən, 1912-ci ildə hədiyyə edib və kitabın titul səhifəsinə xatirə sözləri yazıb.

Yusifbəylilər nəslinin görkəmli nümayəndələrinin həyatından, onların Azərbaycanın istiqlaliyyəti yolunda işıqlı fəaliyyətindən danışan Rəfat bəy deyir ki, sovet hakimiyyəti illərində bu nəslin üzvlərinin hərəsinə bir zərbə vurulub.

Yusifbəylilər nəslinin aqibəti

Həmid bəy (1878 – 1942) hələ XIX əsrin sonlarında Gəncədə ilk dəfə bu evdə ictimai kitabxana açıb. Gəncədə Sosialist Federalistlər Partiyasının sədri kimi fəaliyyət göstərən Həmid bəy hələ Çar Rusiyası dövründə təhlükəsizlik orqanlarının təqiblərinə məruz qalıb, sonradan repressiya qurbanı olub.

Yusifbəylilər ailəsinin digər nümayəndəsi Eyyub bəy (1896 – 1966) dövrünün tanınmış ziyalılarından biri və Azərbaycan Milli Ordusunun zabiti idi. Cümhuriyyət dövründəki hərbi fəaliyyətinə və Gəncə üsyanında fəal iştirakına görə həbs edilib, ömrünün çoxunu sürgündə keçirib.

Nəsib bəy Yusifbəyli Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə qurulan beş hökumətin hamısında nazir postları tutub. 4-cü və 5-ci hökumətdə həm də baş nazir olub. Bakının 11-ci Qırmızı ordu tərəfindən işğalından sonra Kürdəmir-Yevlax yolunda qətlə yetirilib.

Ailənin qız övladı Şükufə Pişnamazzadə (1879 – 1943) isə dövrünün azsaylı ziyalı xanımlarından olmaqla yanaşı, həm də qadınların savadlanmasında böyük xidmətlər göstərib. Şükufə Pişnamazzadə Gəncə gimnaziyasının müdiri işləyib və xeyriyyə fəaliyyəti ilə məşğul olub.

Rəfat müəllim qeyd edir ki, hələ çar dövründə Gəncədə ilk uşaq bağçasını Şükufə xanım açıb. Sovet hökuməti qurulan ilk vaxtlarda bağçanı bu evə köçürməklə Yusifbəylilər mülkünün müsadirə edilməsinin qarşısını ala bilib: "Bu ağıllı qadın həmin o qovhaqov, qaçhaqaçda naçar hala düşən ailə üzvlərindən tədbirli tərpənib. Bağça uşaqlarını yığaraq bu evə gətirib. Deyib ki, bizim ev geniş olduğundan bura təlim-tərbiyə və istirahət üçün daha münasib yerdir".

Yusifbəylilər ailəsinə yaxın qohum olan Mehdi Cuvarlı (1875-1922) da bu tarixi evdə yaşayıb. O, Fransanın Sarbonna və Estoniyanın Yuriyev universitetlərində təhsil alıb, Azərbaycanın ilk baytar həkimi olub, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasında özünəməxsus xidmətlər göstərib.

Ailənin digər yaxın qohumu Usuf bəy Xanbudaqov (1862-1940) Qafqaz canişininin dəftərxanasının müdiri işləyib. Bu vəzifədə xidmətlərinə görə ikinci Nikolay onun yaxasına şəxsən medal taxıb. Usuf bəy 11-ci Qırmızı ordunun hərbi müdaxiləsinə qarşı çıxıb, Gəncə üsyanının fəal iştirakçılarından biri olub və bu yolda həyatını qurban verib.

Yusifbəylilərin evinin qarşısına burada adlarını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz, istiqlal, maarifçilik və elm tariximizə öz töhfələrini vermiş 8 nəfərin barelyefi vurulub. Həqiqətən də hazırda Nəsib bəy Yusifbəylinin adını daşıyan küçədəki bu ev milli tariximizdə öz izi olan bir ocaqdır.

X X X

İstiqlaliyyət tariximizin Gəncədəki izləri, tanınmış şəxsiyyətlər və sülalələr barədə söhbətlərimizi davam etdirəcəyik.