DÜNYA
Alimlər: Uzaq qalaktikada qamma-şüalarının partlaması Yer atmosferinin yuxarı təbəqəsini pozub
Bakı, 15 noyabr, AZƏRTAC
Astronomlar bildirirlər ki, təxminən iki milyard il əvvəl Süd Yolumuzdan çox uzaq bir qalaktikada böyük bir ulduz elektromaqnit spektrində istənilən dalğanın ən çox enerjisini özündə cəmləşdirən qamma şüalarını ortaya çıxaran supernova adlı nəhəng partlayış nəticəsində öz ölümü ilə qarşılaşıb. Həmin dalğalar kosmosu keçib və nəhayət, keçən il Yerə çatıb. Çərşənbə axşamı tədqiqatçılar bildiriblər ki, bu qamma-şüa partlaması Yerin ionosferində, planetin yuxarı atmosferinin plazma adlanan elektrik yüklü qazları ehtiva edən təbəqəsində əhəmiyyətli dəyişiklik yaradıb. Alimlər bunun indiyə qədər aşkar edilmiş ən güclü belə partlayış olduğunu müəyyən ediblər.
AZƏRTAC “Nature Communications” jurnalına istinadla xəbər verir ki, ionosfer Yer səthindən təxminən 50-950 km hündürlükdə yerləşir və kosmosun ən kənarına qədər uzanır. O, kosmosun vakuumu və insanların yaşadığı atmosferin aşağı təbəqəsi ilə Yerin digər sakinləri arasında sərhəd yaratmağa kömək edir.
Tədqiqat göstərib ki, partlayışdan sonra yayılan qamma şüaları 2022-ci il oktyabrın 9-da - təxminən 13 dəqiqə ərzində Yerin atmosferinə təsir edib. Onlar Avropa Kosmik Agentliyinin İnteqral (Beynəlxalq Qamma-Şüaları Astrofizika Laboratoriyası) kosmik rəsədxanası və Yerə yaxın orbitdə olan müxtəlif peyklər tərəfindən aşkar edilib.
İtaliyanın L'Aquila Universitetinin kosmik hava tədqiqatçısı Mirko Piersantinin sözlərinə görə, qamma şüaları ionosferin elektrik sahəsində güclü dəyişikliyə səbəb olub və Günəşdə alovlanma hadisəsi zamanı baş verənlərə bənzəyir. Lakin qamma-şüalarının partlaması Günəşin nisbi yaxınlığı ilə müqayisədə çox uzaq məsafədə baş verib. Belə ki, şüalar təxminən iki milyard işıq ili səyahət edib.
Alimlər müəyyən ediblər ki, qamma şüaları bir neçə saat ərzində ionosferi pozub və hətta Hindistanda ildırım detektorlarını işə salıb. Bu narahatlıq ionosferin ən aşağı təbəqələrinə də çatıb.
1960-cı illərdən bəri elm adamları qamma-şüa partlayışlarını - supernovalarda ayrılan enerjinin boşalması və ya kütləvi ulduzların sıx çökmüş nüvələri olan iki neytron ulduzun birləşməsini ölçürlər. Alimlərin fikrincə, keçən il aşkar edilən partlayış qədər güclü partlayışın Yerə təxminən hər 10 min ildə bir dəfə çatması gözlənilir.
Günəşdən gələn zərərli ultrabənövşəyi şüaları udaraq Yerdəki həyatın qorunmasına kömək edən ionosfer kosmosda dəyişən maqnit və elektrik şəraitinə çox həssasdır, adətən günəş aktivliyi ilə bağlıdır. O, həmçinin günəş radiasiyasına cavab olaraq genişlənir və daralır. Bu qamma-şüa partlaması Yerdəki həyat üçün zərərli təsirlərə səbəb olmasa da, Süd Yolunda yaranan və bizə doğru yönəldilmiş güclü bir şüanın Yer səthini daşqına məruz qoyaraq təhlükə yarada biləcəyi fərz edilirdi.
Sözügedən qamma-şüa partlayışının təsirləri 2018-ci ildə işə salınan Çin-İtaliya missiyası olan Jangheng adlanan Çin Seysmo-Elektromaqnit Peyki (CSES) vasitəsilə öyrənilib.