Bakı, 26 oktyabr, AZƏRTAC

1972-ci ildə “Apollon 17” missiyası zamanı insanlar son dəfə Ayda gəziblər. ABŞ astronavtları Harrison Şmitt və Yugen Cernan əlavə tədqiqat üçün Yerə gətirilən təxminən 110,4 kiloqram torpaq və qaya nümunələri toplayıblar.

Yarım əsr sonra Şmitt tərəfindən toplanmış iri dənəli maqmatik qaya parçasının içindəki sirkon mineralının kristalları alimlərə Ayın yaranması və Yerin səma tərəfdaşının dəqiq yaşı haqqında daha dərin anlayışlar verir.

AZƏRTAC “Geochemical Perspectives Letters” jurnalında dərc olunan məqaləyə istinadla xəbər verir ki, alimlər kristalların təhlilinə əsaslanaraq Ayın əvvəllər düşünüldüyündən təxminən 40 milyon il yaşlı olduğunu, yəni onun 4,46 milyard il əvvəl, Günəş sisteminin yaranmasından sonra 110 milyon il ərzində əmələ gəldiyini müəyyən ediblər.

Ayın əmələ gəlməsi ilə bağlı əsas fərziyyə Günəş sisteminin xaotik erkən tarixində Mars böyüklüyündə Theia adlı obyektin ilkin Yerə çırpılmasıdır. Bu zaman maqma (ərimiş qaya) kosmosa atılıb və o, Yerin orbitində fırlanan və Aya birləşən bir dağıntı diski meydana gətirib. Lakin Ayın əmələ gəlməsinin dəqiq vaxtını müəyyən etmək çətin olub.

Maqma soyuduqdan və bərkidikdən sonra mineral kristallar əmələ gəlib. Tədqiqatçılar nəhəng zərbədən sonra əmələ gələn ən qədim məlum bərk cisimlərin - Şmittin topladığı Norit adlı qaya parçasının içərisindəki sirkon kristallarının yaşını təsdiqləmək üçün atom zond tomoqrafiyası adlı metoddan istifadə ediblər.

"Mən bu araşdırmanın 51 il əvvəl toplanaraq Yerə gətirilən nümunə üzərində aparılmasını sevirəm. O zaman atom zond tomoqrafiyası hələ inkişaf etməmişdi və elm adamları bu gün etdiyimiz analiz növlərini təsəvvür edə bilməzdilər”, -deyə Çikaqodakı Field Muzeyinin baş direktoru, Çikaqo Universitetinin professoru və tədqiqatın baş müəllifi kosmos kimyaçısı Filip Hek bildirib.

Tərkibində sirkon olan qaya Ayın cənub-şərq kənarındakı Littrou vadisində toplanıb və NASA-nın Hyustondakı Conson Kosmik Mərkəzində saxlanılıb. "Sirkonlar çox sərtdir və hava şəraiti zamanı süxurların parçalanmasına davamlıdır", -deyə F.Hek qeyd edib.

2021-ci ildə nəşr olunan bir araşdırma kristallarda neçə uran və qurğuşun atomunun olduğunu ölçmək üçün ion mikrozondu analizi adlanan bir texnikadan istifadə edərək, radioaktiv uranın zamanla qurğuşun üçün parçalanmasına əsaslanaraq sirkonun yaşını hesablayıb. Sirkon kristal strukturunda qüsurlar varsa, qurğuşun atomları ilə bağlı potensial komplikasiyaya görə bu yaşı başqa üsulla təsdiqləmək lazım idi.

Yeni tədqiqat kristalların yaşını təsdiqləyən qurğuşun atomlarında heç bir fəsad olmadığını müəyyən etmək üçün atom zond tomoqrafiyasından istifadə edib. Orta hesabla təxminən 385.000 kilometr məsafədə Yer ətrafında fırlanan Ayın diametri təxminən 3.475 kilometr, yəni planetimizin diametrinin dörddəbirindən bir qədər çoxdur.

Alimlər bildiriblər ki, Ayı meydana gətirən nəhəng zərbə Yer üçün kataklizm olub və Yerin fırlanma sürətini dəyişib. Bundan sonra Ay Yerin fırlanma oxunun sabitləşməsinə və sürətinin ləngiməsinə təsir edib. Yalnız bundan sonra Yer yaşayış üçün əlverişli planetə çevrilib.

Ayın cazibə qüvvəsi okeanın ekosistemini formalaşdırmağa da kömək edir. Ay insan mədəniyyətləri və kəşfiyyatları üçün ilhamvericidir. NASA və digər kosmik agentliklər Ayı gələcək dərin kosmos tədqiqatları üçün pilləkən kimi görürlər.