ELM VƏ TƏHSİL
Azərbaycan qadınları döyüş meydanında

Bakı, 10 may, AZƏRTAC
İkinci Dünya müharibəsi illərində kişilərlə çiyin-çiyinə düşmən üzərinə addımlayan zərif cinsin nümayəndələrinin Qələbədə böyük payları var.
AZƏRTAC Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Elm Tarixi İnstitutunun tərcümə və informatika şöbəsinin müdiri Aynur Xubanovanın “Azərbaycan qadınları döyüş meydanında” məqaləsini təqdim edir.
Azərbaycan tarixi güclü, qüdrətli qadınlardan xali deyil. “Zərif məxluqlar” mübariz olduqlarını təkcə ailə adlı qalanın qorunmasında deyil, hərbi libas geyinib hər qarış Vətən torpağı uğrunda əllərinə silah alarkən də nümayiş etdiriblər. Onlar snayperdən atəş açır, kəşfiyyata gedir, təyyarədə uçurdular. Arxa cəbhədə də ərlərinin, oğullarının, qardaşlarının ağır əməyini əvəz etmək onların zərif çiyinlərinə düşmüşdü. Qoca tarixin qanlı səhifələrinin ortaya qoyduğu reallıq budur.
1941-45-ci illərdə Azərbaycan hərbi əməliyyatlar meydanından uzaq olsa da, Azərbaycan xalqı faşizm üzərində qələbəyə əvəzsiz töhfə verib. Ölkəmizin bütün maddi və mənəvi sərvətləri, insan qüvvəsi faşizmə qarşı mübarizəyə cəlb edilmişdi.
Müharibənin ilk günlərində Azərbaycanda 4 mindən çox oğlan və qız könüllü cəbhəyə getmək üçün hərbi komissarlıqlara müraciət etmişdi. 1941-ci ilin sonunda xalq qoşunu dəstələrində 187 min nəfər döyüşçü vardı, onların 30 mindən çoxu qadın idi. Azərbaycan qadınları 1941-1945-ci illər müharibəsində fədakarlıq nümunəsi göstərib ön cəbhədə düşmənə qənim, arxada vətənə dayaq olublar.
1941-ci ilin avqustunda Azərbaycanın qabaqcıl qadınları sovet ordusunun əsgərlərinə isti paltar toplanması üçün ölkənin bütün qadınlarına müraciət edirlər. Bu məqsədlə emalatxanalar təşkil edilir. Emalatxanalara əlcək və corab toxumaq üçün evdar qadınlar cəlb olunur. Oğlunu, qardaşını, həyat yoldaşını müharibəyə yola salan qız-gəlinlər bu emalatxanalarda gecə-gündüz işləyirdilər. Azərbaycan zəhmətkeşləri tərəfindən müharibə illərində cəbhəyə ümumi dəyəri 30 milyon rubldan çox, 1592 min ədəd - 125 vaqon müxtəlif geyim, isti paltar, fərdi kollektiv bağlama göndərilmişdi. Əlbəttə ki, bu işdə qadınlarımızın əməyi danılmazdır.
Respublikada 25 qadın hərbi qulluqçuların ailələrinə dövlət dəstəyi məsələləri ilə məşğul olurdu. Bakı Şurasında bu məsələ ilə əlaqədar yaradılmış daimi komissiya şairə Mirvari Dilbazi tərəfindən idarə olunurdu. Azərbaycan qadınının bu cür fədakarlığı cəbhənin ən vacib ehtiyacını ödəmişdir desək, yanılmarıq.
Müharibə illərində ziyalı qadınlarımız dayanmadan şərəflə işləyiblər. Azərbaycan alimlərindən konstruktor İsmət Mehdiyevanın, bioloq Dilşad Muğalinskayanın, həkim Sonaxanım Vəlixanovanın və başqalarının fəaliyyəti həm ön cəbhədə, həm də arxa cəbhədə böyük əhəmiyyət kəsb etmişdi. İzzət Orucovanın rəhbərlik etdiyi bir qrup kimyaçı mütəxəssis təyyarə, tank və digər maşınlar üçün müxtəlif yağların istehsalında səmərəli iş aparırdı.
İqtisad elmləri namizədi, dünyada iki qadın gəmi kapitanından biri Şövkət Səlimovanın 1941-45-ci illərdə gəmi ilə neft, silah daşınmasında böyük əməyi olmuşdu.
Zəngin təbii sərvətlərə və əlverişli coğrafi mövqeyə malik Azərbaycan İkinci Dünya müharibəsi illərində iri dövlətlərin strateji planlarında mühüm yer tuturdu. Hitlerin tapşırığı əsasında hətta Bakının sənaye və hərbi əhəmiyyətli obyektlərinin dəqiq xəritəsi hazırlanmışdı.
Böyük Vətən müharibəsi illərində Bakı neftayırma sənayesinin kollektivi cəbhəni neft məhsulları ilə fasiləsiz təchiz etmək üçün fədakarlıqla çalışırdı. Bu sahədə də qadın əməyi mühüm rol oynayırdı. Müharibə illərində, xüsusən də 1944-cü ildə evdar qadınların səfərbər olunması nəticəsində neft sənayesində qadınların sayı 2,5 dəfə artdı. Əgər 1941-ci ildə beş neftçıxarma trestində 325 qadın-qazmaçı, traktorçu və operator işləyirdisə, 1945-ci ilin birinci yarısında onların sayı 1040-a çatmışdı.
Azərbaycan qadınları və qızları arxa cəbhədə kişilərin gördüyü işlərin öhdəsindən gəldikləri kimi, ön cəbhədə də böyük rəşadət və qəhrəmanlıq göstəriblər. Arxa cəbhədə yer şumlayan, taxıl biçən qadınlarımız ön cəbhədə döyüş təyyarələrini, tankları idarə edib, pulemyotçu, topçu, avtomatçı, nişançı, tibb işçisi, rabitəçi olublar.
Smolensk vilayətində böyük və şərəfli döyüş yolu keçmiş “partizan həkimi” ləqəbli Aliyə Rüstəmbəyovanın fəaliyyəti dillər əzbəri olmuşdu. O, müharibənin ilk günlərindən cəbhə bölgələrində yerləşən tibb məntəqələrindən birində işə başlayır. Moskva, sonra Smolensk yaxınlığında tibb-sanitar batalyonunda xidmət edir. 1942-ci ildə keçirilən döyüşlər zamanı mühasirəyə düşən Aliyə Smolensk vilayətində “Deduşka” partizan dəstəsinə qoşulur. O, burada dəfələrlə döyüşlərin ən qızğın çağlarında faşistlərin atəşləri altında həyatını təhlükəyə ataraq yaralı partizanlara tibbi yardım göstərib, 1942-ci ilin iyun ayında döyüşlər zamanı həlak olub.
“Səmalarda uçmaq məgər qadın işidir?” - Paraşütdən tullanmaq istəyini anasına deyəndə belə cavab almışdı Züleyxa Seyidməmmədova. Moskvanın Jukovski adına Hərbi Hava Akademiyasına təhsil almaq üçün məktub göndərir və “qadınlar şturman fakültəsinə qəbul edilmir” cavabını alır. O, SSRİ Müdafiə Xalq Komissarlığına müraciət edir və nəhayət, akademiyaya qəbul olunan ilk şturman-qadın kimi tarixə düşür. Müharibədə qırıcı təyyarəçi və qadınlardan ibarət qırıcı aviasiya polkunun komandir müavini olmuş bu qadın 500-dən çox döyüş uçuşu keçirir, Stalinqrada gedərkən Stalini öz hərbi təyyarəsi ilə müşayiət edir.
İkinci Dünya müharibəsində 129 alman əsgərini öldürən Azərbaycanın ilk nişançı qadını Ziba Qəniyevanın ən böyük arzusu aktrisa olmaq idi, lakin müharibə onun bütün planlarını alt-üst edir. O, müharibənin ilk günlərində könüllü cəbhəyə gedib, Şimal-Qərb cəbhəsində vuruşan 3-cü Moskva kommunist diviziyasında nişançı olaraq xidmət edir. 1941-ci ilin soyuq qışında 16 dəfə düşmən arxasına keçərək, 8 saat qarın üstündə uzanır və düşmən haqqında vacib məlumatları ötürür. Döyüşçü rəfiqəsi V.Qalanina xatirələrində yazır: “1942-ci ilin yazında bizim taborun hücumu başa çatdı, biz Zibayla bərabər müvəqqəti sakitlikdən istifadə edərək, məşq etmək qərarına gəldik. Mövqelərimizdən on metrlərlə aralıda hitlerçi əsgərlər səngərlərini möhkəmləndirirdilər. Onlar özlərinə çox arxayın davranırdılar. Biz mövqe seçərək məqsədimizi təyin etdik. Bərabər atəş açdıq və iki faşist eyni anda öldürüldü”.
Tibb bacısı Əsmər Həsənova Sevastopol müdafiəçilərinin ən yaxın köməkçisi olub. O, qanlı döyüş meydanında onlarca yaralı döyüşçünü ölümdən xilas edib. Əsmər Həsənova öz döyüş rəfiqəsi Keto Xomeriki ilə 25 nəfər yaralı əsgəri bir mağarada gizlədərək iki həftədən artıq onların qayğısına qalmışdı. Sevastopolda vəziyyət gərginləşərkən Əsmər Həsənova sualtı qayıqda Tuapseyə göndərilən 50 nəfər ağır yaralı əsgər və zabiti müşayiət etmiş, onlara tibbi yardım göstərmişdi.
1942-ci ilin iyulunda Azərbaycan komsomol təşkilatının göstərişi ilə Stalinqrada gələn azərbaycanlı qızlardan biri də tibb bacısı Həlimə Rzayeva idi. Volqa qalası döyüşünün bütün əsas mərhələlərində iştirak edən Həlimə xanım 3 ay ərzində 300-dən çox döyüşçünün həyatını xilas etmişdi. Tibb və döyüş xidmətlərinə görə o, yüksək dövlət mükafatları alıb və dəfələrlə komandanlığın təşəkkürünə layiq görülüb.
Cəsur qadınlarımız haqqında danışarkən İkinci Dünya müharibəsində Azərbaycan tarixində, Qafqazda, Cənubi Avropada və Yaxın Şərqdə ilk qadın təyyarəçi olan azərbaycanlı Leyla Məmmədbəyovanın, təyyarəçilər Ziba Dadaşovanın, Zərifə Qasımovanın, baş leytenant Dürrə Məmmədovanın, kəşfiyyatçı Mariya Rzayevanın adlarını çəkməmək olmur. Əsrlər, qərinələr keçir, lakin bu qadınların xidmətləri nəinki unudulmur, hətta gələcək nəsillər üçün örnək olur.
Qəhrəman Azərbaycan qızlarının Böyük Vətən müharibəsində alman faşizmi üzərində çalınmış böyük Qələbədə xidmətlərindən söhbət açdıq. Onlar qədim qəhrəmanlıq ənənəsinə malik bir xalqın qızları idilər. Bu qəhrəmanlıq salnaməmiz indi də davam edir və yeni-yeni səhifələr yazılır. Azərbaycanın qəhrəman qızlarının Qarabağ savaşında da yaxından iştirak etdiyi hamımıza məlumdur. Erməni qəsbkarları 1988-ci ildən torpaqlarımıza təcavüz etməyə başladıqları andan igid oğullarımızla çiyin-çiyinə ölkəmizin ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəyə qızlarımız da qoşulublar. Milli qəhrəmanlar - Salatın Əsgərova, Gültəkin Əsgərova, Qaratel Hacımahmudova, Vəfa Mansurova və Sücaət İsgəndərovanın qəhrəmanlığı Azərbaycan qadınlarının yeni dövr fədakarlıq rəmzləridir.
Şuşa və Şuşaətrafı döyüşlərdə vuruşmuş müstəqil Azərbaycanın ilk qadın nişançısı Növrəstə Yusifovanın, 18 yaşında qadınların müharibədə iştirakına qadağa qoyulduğu üçün saçlarını kəsərək 1991-ci ildə Ağdam, Şuşa, Ağdərə, Kəlbəcər istiqamətində döyüşlərdə iştirak edən və hazırda Fövqəladə Hallar Nazirliyinin xüsusi riskli xilasetmə xidmətinin xilasedicisi Kəmalə Qəhrəmanovanın, müharibənin od-alovundan keçmiş kəşfiyyatçı qadın Gülarə Musayevanın, qadın nişançı Şükufə Musayevanın, Qarabağ müharibəsi veteranı İradə Abbasın, Şuşa özünümüdafiə batalyonunun Kərkicahan rotasında kəşfiyyatçı olmuş Xanımzər Həsənovanın, Qarabağ müharibəsi veteranı, polkovnik-leytenant Aliyə Piriyevanın, əlinə silah almasa da, yaralılara tibbi yardım göstərən Sevda Səfərovanın adları, xidmətləri unudulmamalı, tarixdə qalmalıdır.