Bu il 150 illiyi qeyd olunan görkəmli ictimai-siyasi xadim Nəriman Nərimanovun Xatirə Muzeyindən reportaj

Bakı, 2 iyun, Məmməd Məmmədli, AZƏRTAC

İctimai fikir tariximizin görkəmli nümayəndələrindən olan yazıçı, publisist, maarifçi-pedaqoq, həkim, görkəmli dövlət xadimi Nəriman Nərimanovun aprel ayında 150 yaşı tamam oldu. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin müvafiq Sərəncamı ilə görkəmli yazıçı və dövlət xadiminin anadan olmasının 150 illiyi ölkəmizdə geniş şəkildə qeyd olunmaqdadır.

N.Nərimanovun ictimai-siyasi fəaliyyətinin araşdırılması və tədqiq olunmasına ötən əsrin 60-cı illərindən başlanılsa da, bu böyük şəxsiyyətin həyat yoluna müstəqilliyimizin bərpasından sonra geniş aspektdə, həm də illərlə məxfi saxlanılan sənədlər, faktlar əsasında aydınlıq gətirilmişdir. Biz də yeni nəsil olaraq Nərimanovun obrazını maarifçi-pedaqoji-siyasi fəaliyyətindən, xalqımıza yadigar qoyduğu bədii-publisistik əsərlərindən tanımış, onu bir nur timsalında yaddaşımıza köçürmüşük.

Bu gün bu böyük şəxsiyyətin bütövlükdə həyat yoluna işıq salan bir məkan da var. Bakının mərkəzindəki İstiqlaliyyət küçəsində azərbaycanlı memar Məşədi Mirzə Qafar İsmayılovun layihəsi əsasında inşa edilmiş əzəmətli bir bina... N.Nərimanov 1913-1918-ci illərdə bu binanın ikinci mərtəbəsində 5 otaqlı mənzildə yaşayıb-yaratmış, ictimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. Bu gün həmin mənzildə görkəmli şəxsiyyətin Xatirə Muzeyi fəaliyyət göstərir. Muzey yaranandan 43 ildir ki, öz qapılarını respublikamızdan, eləcə də digər ölkələrdən gəlmiş ziyarətçilərə açır, hər kəs də burdan N.Nərimanov haqqında aldığı qiymətli məlumatlar və zəngin təəssüratla ayrılır. Bildiyimizə görə muzey son illərdə özünün eksponatları ilə daha da zənginləşmişdir. Görkəmli yazıçısı və dövlət xadiminin anadan olmasının 150 illiyinin qeyd olunduğu bu günlərdə AZƏRTAC-ın müxbiri Nəriman Nərimanovun Xatirə Muzeyi haqqında oxuculara daha dolğun məlumat təqdim etmək üçün yolunu həmin ünvandan salıb...

Bu da üzərində Nəriman Nərimanovun Xatirə Muzeyi yazılmış lövhə. Giriş qapısından keçib, pillələrlə ikinci mərtəbəyə qalxıram və muzeyin direktor Kamilə Hüseynova ilə görüşüb, söhbətləşirəm...

- Nəriman Nərimanovun Xatirə Muzeyi kimin təşəbbüsü ilə və nə vaxt yaradılıb?

- İlk olaraq deməyi özümə borc bilirəm ki, Nəriman Nərimanovun XX əsr Azərbaycan tarixində əhəmiyyətli iz qoymuş ictimai-siyasi fəaliyyəti məhz ulu öndər Heydər Əliyevin nüfuzu və qətiyyəti sayəsində layiqli qiymətini alaraq bütöv şəkildə doğma xalqa çatdırılıb. Nəriman Nərimanovun 100 və 125 illik yubileylərinin təntənə ilə qeyd edilməsinin, Bakıda əzəmətli abidəsinin ucaldılmasının və ev-muzeyinin yaradılmasının, həmçinin ölkəmizin hüdudlarından kənarda xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin təşəbbüskarı məhz ümummilli lider Heydər Əliyev olub.

1970-ci ildə Nəriman Nərimanovun 100 illik yubileyi ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlər planında ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə bir sıra məsələlər nəzərdə tutulmuşdu. O vaxt Moskva sənədlərində N.Nərimanov millətçi kimi qələmə verildiyindən onun yubileyinin keçirilməsinə qadağa qoyulmuşdu. Bu səbəbdən də yubiley öz vaxtında deyil, 1972-ci ildə ulu öndər Heydər Əliyevin böyük çətinliklə nail olduğu razılıqdan sonra keçirilir və həmin ildə də Nəriman Nərimanovun heykəlinin açılışı olur. 1977-ci il noyabrın 6-da isə onun Xatirə Muzeyi yaradılır. Muzeyin açılmasında mərhum Vəli Məmmədov, professor Teymur Əhmədov kimi nərimanovşünaslarla yanaşı, bir çox tədqiqatçılar, görkəmli ziyalılar da dəstək olmuşlar. O dövrə görə bu muzey siyasi xarakter daşıdığından bu evin divarlarından Orcenikidzenin, Leninin, Kirovun, Şaumyanın və Sovet İmperiyasının digər siyasi xadimlərinin şəkilləri asılmışdı. İnsanlar N.Nərimanovun adını çəkməzdən əvvəl onları tanımağa, xatırlamağa məhkum idilər. Çünki bu muzey sovet ideologiyasına uyğun yaradılmışdı.

Məlumdur ki, 1957-ci ilə qədər N.Nərimanova qarşı münasibət nəinki birmənalı deyildi, onu hətta xalq düşməni kimi tanıdırdılar. Adının çəkilməsi belə, qadağan idi. Yalnız 60-cı illərin əvvəllərində görkəmli ədəbiyyatşünas alimlərimiz Azərbaycanın böyük oğlunu həqiqət prizmasından tədqiq etməyə başlasalar da, ancaq müstəqilliyimizin bərpasından sonra xeyli arxiv sənədlərinin əsasında onu xalqımıza olduğu kimi təqdim edə bildik.

-Bilirik ki, sizin görkəmli ictimai-siyasi xadim, yazıçı, publisist, pedaqoq, həkim Nəriman Nərimanovla qohumluq əlaqəniz vardır. Xahiş edirəm, bu barədə danışasınız?.

-Mən Nəriman Nərimanovun böyük qardaşı Salman Nərimanovun nəticəsiyəm. S.Nərimanov da dövrünün tanınmış ziyalılarından olub. O, Qafqazda ilk mürəttib, poliqrafiya sənətini inkişaf etdirən mütəxəssislərdən idi. Salman Nərimanov “Səyyarə”, “Qoca Salman” təxəllüsləri ilə mütəmadi olaraq “Həyat”, “Kaspi” qəzetlərində felyeton, qəzəl, mənzum hekayələrlə çıxış edirdi. O, 1907-ci ildə Bakıda dünyasını dəyişib. Ondan bir il sonra isə həyat yoldaşı rəhmətə gedib. Bundan sonra onların başsız qalan dörd övladı Nəriman Nərimanovun himayəsində yaşayıb, tərbiyə olunub, təhsil alıblar.

-Kamilə xanım, məlumdur ki, bu gün muzeyinizdə belə zəngin eksponatların toplanması heç də asan başa gəlməyib. Maraqlıdır, bu qədər sənədləri, maddi dəlilləri, N.Nərimanova məxsus olan əşyaları hansı mənbələrdən əldə edibsiniz?

- Gördüyünüz bu eksponatları tapıb gətirmək, əlbəttə, çətin olub. Əsasən Moskva, Sankt-Peterburq, Odessa, Həştərxan və Tbilisiyə edilən ezamiyyətlər nəticəsiz qalmamış, Nərimanova aid çoxlu sənəd və şəkillər, eləcə də onun büstü əldə edilərək muzeyimizə gətirilib. Hazırda muzeydə 6 mindən çox eksponat nümayiş olunur. Onların əksəriyyəti N.Nərimanovun öz əşyalarıdır. Həmin dövrdə Muzey Mərkəzindən bir yazı masası və bir eksponat da Tarix Muzeyindən gətirilib. Başqa əşyalar qohumları tərəfindən verilib. İndiyə qədər də biz soraqlaşa-soraqlaşa ona məxsus olan əşyaları toplamağa çalışırıq. Burada N.Nərimanovun doğum haqqında şəhadətnaməsi, Qori seminariyasını bitirməsi haqqında attestatı, Həştərxan dövrünə aid olan və digər sənədlər, əlyazmalarının surəti və başqa maddi dəlillər nümayiş olunur.

-Bilirik ki, respublikamızda bu muzeyə maraq göstərənlər çoxdur. Xüsusən də elm, mədəniyyət xadimləri, tədqiqatçılar Nərimanovla bağlı nələrisə öyrənməkdən ötrü bura gəlirlər. Bəs, xarici ölkələrdən muzeyə maraq göstərənlər olurmu?

-Mənim direktor kimi fəaliyyətim müddətində buraya Türkiyənin ölkəmizdəki səfiri Erkan Özoral, Türkiyənin Kadir Has Universitetinin dosenti Arif Selcuq Öyemçi, İngiltərədən tarixçi-politoloq Patrik Volş, Avstraliyadan musiqiçi Con Varni, Bolqarıstanın “Cənub-Qərb Neofit Rilskiy” Universitetinin dosentləri Kristina Popova və Marişka Pıskova və digər qonaqlar muzeyimizi ziyarət ediblər və xatirə kitabında öz fikir və təəssüratlarını yazıblar. Burda onu da qeyd edim ki, 2013-cü ildən muzeyin ikinci ekspozisiyası qurulub və N.Nərimanovun bütün həyatı – uşaqlığı, gəncliyi, təhsili, pedaqoji, bədii-publisist, ictimai-siyasi fəaliyyəti bütünlükdə əhatə olunaraq xalqımıza təqdim edilib.

-Yəqin ki, Xatirə Muzeyində tez-tez görüşləriniz olur. Bilmək istərdim, burada Nərimanovun xüsusi günlərindən başqa daha hansı tədbirlər keçirirsiniz?

Muzeyimizdə N.Nərimanovla bağlı tədbirlərdən əlavə klassik yazıçılarımızın, görkəmli şəxsiyyətlərin yubileylərini, eləcə də ədəbiyyat-mədəniyyət adamlarının kitablarının təqdimatını keçiririk. Tədbirlərimiz demək olar ki, özünün maraqlı olması ilə yadda qalır. Karantin dövründə isə işimizi onlayn rejiminə keçirmişik. Muzeyin bütün materiallarını sosial şəbəkələrdəki hesablarımızda yerləşdirmişik. Onu da qeyd edim ki, muzeyə maraq həmişəki kimi bu gün də böyük anlamda qarşılanır...

N.Nərimanovun ictimai-siyasi fəaliyyətinin az öyrənilən sahələrinə dair sənədlər, kitablar, qəzetlər, arxiv materialları ilə ildən-ilə zənginləşdiyi üçün muzey özlüyündə kiçik bir elmi mərkəzi xatırladır. Kamilə xanım onu da dedi ki, XIX əsrin sonlarına aid (Nərimanovun ailəsinə məxsus) mebel dəsti, xalça, bir-neçə rəsm əsəri, əlyazmalar, kitablar, Çin kaşıları ilə bəzədilmiş qədim divar sobası bir neçə il əvvəl bərpa edilərək əvvəlki görkəminə qaytarılıb. Muzey öz ziyarətçilərini zəngin və müasir, təkmilləşmiş ekspozisiya, maraqlı, rəngarəng tədbirlərlə hər zaman sevindirir. İnanıram ki, muzeyimizə ayaq basan hər kəs Vətəni Nərimanov kimi böyük məhəbbətlə sevməyi, millətinə təmənnasız xidmət etməyi öyrənəcək...

Kamilə xanımla söhbətimiz N.Nərimanovun həyat yoluna aydınlıq gətirən bütün istiqamətləri əhatə etdi. Amma məsəl var, deyərlər, yüz eşitməkdənsə, bir görmək yaxşıdır. Bu mənada eksponatların yerləşdiyi otaqları ziyarət edirəm. Muzeyin bələdçisi Vəsilə Salmanova mənə nümayiş olunan eksponatlar haqqında geniş məlumat verir.

Muzeyimizin ekspozisiyası 4 otaqdan ibarətdir. Birinci otaqda (yemək otağı) N.Nərimanovun uşaqlıq və gənclik illərinin, eləcə də ailə üzvlərinin fotoları, doğum və təhsil şəhadətnamələri, müəllimliyini və ictimai fəaliyyətinin ilk dövrünü əks etdirən sənəd və fotolar, tərtib etdiyi dərsliklər, yaratdığı bədii əsərlərin ilk nəşrləri, Tbilisidəki ata-baba mülkünün maketi və digər eksponatlar nümayiş etdirilir.

İkinci otaqda (qonaq otağı) 1920-1925-ci illərdən bəhs edən bu bölmədə N.Nərimanovun siyasi mübarizəsinin az öyrənilmiş tərəflərini və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsini əks etdirən “məxfi” qrifli sənədlər, nadir fotolar, məktublar və şəxsi əşyalar təqdim edilir.

Üçüncü otaqda (yataq otağı) N.Nərimanovun həyat yoldaşı Gülsüm xanımın və oğlu Nəcəfin həyat yolları haqqında sənədlər, ailəvi fotolar, təltif sənədləri, şəxsi əşyalar, eləcə də onların vəfatı və dəfni ilə bağlı sənədlər nümayiş olunur.

Dördüncü otaq (həkim otağı) N.Nərimanovun vaxtilə xəstələri qəbul etdiyi həkim otağıdır. Zamanında olduğu kimi bərpa edilmiş bu otaqda N.Nərimanovun həkimlik diplomu, cərrahlıq alətləri, yazdığı reseptlər, tibbə dair əsərlərinin müxtəlif illərdəki nəşrlərindən nümunələr və başqa eksponatlar sərgilənir.

Bələdçi bildirib ki, muzeyə ildə orta hesabla 8 mindən çox ziyarətçi gəlir. Onların arasında daha çox ali məktəb tələbələri və orta məktəb şagirdləri çoxluq təşkil edir. Onları Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığından daha çox siyasi fəaliyyəti maraqlandırır.

Muzeyin fəaliyyəti ilə tanışlıqdan öyrəndim ki, burada ardıcıl olaraq tematik tədbirlər, görüşlər, nərimanovşünaslığa dair yeni kitabların təqdimat mərasimləri də keçirilir. Ənənəyə görə hər il aprel ayının 14-də N.Nərimanovun tədqiqatçıları, qohumları, məktəblilər və tanınmış ziyalılar bu böyük insanın doğum gününün ildönümünü qeyd edirlər.

Eksponatlarla tanış olarkən bir daha əmin oldum ki, Xatirə Muzeyinin böyük əhəmiyyət kəsb etməsini ehtiva edən cəhətlər yetərincədir. Ən başlıcası, muzeyin əməkdaşları Nərimanov irsindən bəhrələnmək istəyənlərin bütün suallarını maddi dəlillərə söykənərək çoxlu sayda sənədlərlə cavablandırırlar. Təsadüfü deyildir ki, müxtəlif tarixi mövzularla bağlı araşdırma aparan tədqiqatçılar N.Nərimanova aid məqamları dəqiqləşdirmək üçün məhz onun Xatirə Muzeyindəki materiallara müraciət edirlər. Maarifçi pedaqoqun, ictimai xadimin şəxsiyyətinə artan maraq muzeyin də fəaliyyətinə yaxşı mənada təkan verir. Gördüklərim məndə belə bir təəssürat yaratdı ki, Xatirə Muzeyi həm də sözün əsl mənasında bir ziyalı ocağıdır. Bura yolu düşən hər bir ziyarətçi XIX əsrin sonu və XX əsrin ilk onilliklərinin siyasi-ictimai mənzərəsi haqqında müəyyən bilgiyə malik olur.

Azərbaycan xalqı qədirbilən xalqdır. O, özünün görkəmli ictimai-siyasi xadimlərinə, ədəbi şəxsiyyətlərinə qəhrəman oğullarına dəyər verməyi, xatirəsini ehtiramla yad etməyi bacarır. Bu məna da Azərbaycanın böyük oğlu Nəriman Nərimanovun da adı, əməlləri xalqımızın yaddaşında əbədi yaşayacaq.