Bakı, 16 sentyabr, AZƏRTAC

Yer atmosferində ozonun miqdarı çox azdır. Əgər onu normal təzyiq altında cəmləşdirmək mümkün olsaydı, onda qalınlığı 3 millimetr olan təbəqə əmələ gələrdi. Buna baxmayaraq, ozon qatının əhəmiyyəti həyat üçün çox böyükdür.

Bunu Coğrafiya İnstitutunun “İqlim və aqroiqlimşünaslıq” şöbəsinin elmi işçisi Həsən Nəbiyev Beynəlxalq Ozon Qatının Mühafizəsi Günü ilə bağlı AZƏRTAC-a müsahibəsində deyib.

Alimin sözlərinə görə, ozon demək olar ki, bütün stratosferi əhatə edir: “O, atmosferin bu hissəsində ən vacib qaz sayılır və oksigenin 3 atomundan təşkil olunub. Ozon əsasən yuxarı stratosferdə Günəşin ultrabənövşəyi radiasiyasının təsiri nəticəsində əmələ gəlir: şüa enerjisi oksigenin adi - iki atomlu molekulunu ayrı-ayrı atomlara parçalayır, bu atomlar isə öz növbəsində yenidən oksigen molekulları ilə birləşir və ozon molekulunu yaradır. Ozonun əsas konsentrasiyası 25-30 kilometr hündürlükdə müşahidə olunur. İl ərzində onun maksimum kəmiyyəti yazda, minimumu isə payızda qeyd edilir.

Ozon molekulları Günəşdən gələn zərərli ultrabənövşəyi şüaları udur və Yer kürəsində bütün canlı aləmi onun öldürücü təsirindən qoruyur. Bu şüaların UA-B növü çox təhlükəlidir, onlar dəri yanıqları əmələ gətirir, yüksək konsentrasiyası isə insanlarda xərçəng, bitki və heyvanlarda isə müxtəlif xəstəliklərin inkişafına səbəb olur”.

H.Nəbiyev məlumat verib ki, XX əsrin 70-ci illərində Şimal və Cənub qütbü rayonlarında ozon qatının seyrəldiyi və dağılmağa başladığı müəyyən edilmişdi. 1985-ci ildə Amerikanın “Nimbus” meteoroloji peyki Cənub qütbü üzərində “ozon deşiyini” aşkar etmişdi.

“Ozon təbəqəsinin nazikləşməsində insanın getdikcə inkişaf edən təsərrüfat fəaliyyətinin rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Elmi-texniki tərəqqi dövründə çoxlu zavod və elektrik stansiyaları tikilir, yerdə və havada nəqliyyat vasitələri artır, texnologiya və qurğularda istifadə edilən kimyəvi birləşmələrin miqdarı çoxalır. Nəticədə hər il atmosferə külli miqdarda zərərli tullantılar buraxılır.

Alimlərin fikrinə görə, problemin əsas yaranma səbəbi tərkibində xlor və ftor birləşmələri olan freonlardır. Bu təhlükəli qazlar 70-100 il atmosferdə qala bilir və ozon təbəqəsinin dağılmasına səbəb olur.

Xlorftorkarbon birləşmələrinin ucuz və effektli olması, guya ki, digər maddələrlə reaksiyaya girməməsi onun sənayedə geniş tətbiqinə səbəb oldu. Sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, bu maddələr atmosferdə toplanır, digər maddələrlə reaksiyaya girir və ozon təbəqəsini dağıdan maddələr yaradır.

Mario Molina, Şervud Roulend 1974-cü ildə özlərinin bu elmi kəşfini “Natura” jurnalında çap etdirdilər. Digər alimlər bu kəşfə əvvəlcə ciddi yanaşmadılar, onlar belə düşünürdülər ki, ozon qatının seyrəkləşməsi 100-200 ildən sonra problemə çevrilə bilər. Amma 1980-ci illərdə Antarktidaya təşkil olunan ekspedisiyalar və alınan nəticələr xlorftorkarbon birləşmələrinin stratosfer ozonuna mənfi təsirini təsdiq etdi.

Bundan sonra alimlər bu problemin həllinin vacibliyini və lazımi tədbir görmək zamanının çatdığını dünyanın bütün ölkələrinə anlatmağa başladılar”,- deyə alim bildirib.

Mütəxəssis onu da qeyd edib ki, bu sahədə 1986-cı ildə BMT-nin iştirakı ilə diskussiyaların aparılmasına başlanıldı. 1987-ci ildə isə 200-dən artıq ölkə Monreal Protokolunu imzaladı. Bu Protokola görə, xlorftorkarbonlu birləşmələrdən istifadə qadağan olundu.

“Bu sənədin qəbul edilməsinə baxmayaraq, tam nəticə əldə edilmədi. Məsələn, ölkələr soyuducularda stratosferi dağıtmayan digər maddələrdən istifadə etməyə başladılar, amma bu maddələr qlobal istiləşməyə səbəb oldu. Lakin 2016-cı ildə Monreal Protokoluna Kiqali düzəlişi əlavə edildi. Bunun nəticəsində ozon qatını xilas etmək mümkün oldu. Xlorftorkarbonun istifadəsi 1980-ci ilə nisbətən hazırkı dövrə qədər 5 dəfə azaldı”,- deyə H.Nəbiyev fikirlərini tamamlayıb.