ELM VƏ TƏHSİL
Oxçuçay suyunun kimyəvi tərkibi transformasiyaya uğrayıb
Bakı, 10 dekabr, Xatirə Cəfərova, AZƏRTAC
Azərbaycanın yerli su ehtiyatının təxminən 20 faizi işğaldan azad olunmuş ərazilərdə formalaşır. Respublikanın suya olan tələbatı əsasən çay suları hesabına ödənildiyindən çayların su ehtiyatları ən qiymətli təbii sərvətdir. Uzunluğu 83 kilometr, hövzəsinin sahəsi 1175 kvadratkilometr olan Oxçuçay Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunun əsas çaylarından biridir. Tranzit çay olan Oxçuçayın uzunluğunun və hövzə sahəsinin təxminən 55 faizi Ermənistan ərazisində yerləşdiyindən axım əsasən orada formalaşır. Bu səbəbdən də çay Qafan və Qacaran dağ-mədən sənayesinin tullantıları ilə hədsiz dərəcədə çirklənərək transformasiyaya uğramış vəziyyətdə - fiziki-kimyəvi göstəricilərinə görə kollektorlara xas olan su ilə Azərbaycan ərazisinə daxil olur.
Bu fikirləri AZƏRTAC-a Elm və Təhsil Nazırliyinin akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, coğrafiya elmləri doktoru Məhəmməd Abduyev söyləyib.
Alim qeyd edib ki, uzun illər ərzində aparılan tədqiqatların nəticələrinə görə, hələ işğala qədər olan dövrdə Oxçuçayda orta illik minerallaşma yüksək səviyyəyə - 734 mq/litrə çatmışdı. Şərqi Zəngəzur ərazisinin digər çay sularının kation tərkibində kalsiumun (Ca) üstünlüyü aydın nəzərə çarparaq 15,3-30,5 faiz ekv arasında dəyişdiyi halda, Oxçuçayda onun miqdarı azalaraq təsadüfi hallarda 20 faiz ekv-i keçir. Bu, çayda ekosistemin dəyişməsilə əlaqədar Ca qrupunun Na+K (natrium+kalium) qrupu ilə əvəzlənməsini göstərir. Çirklənmə səbəbindən Oxçuçayın suları ayrı-ayrı illərdə sulfat sinfinin natrium qrupuna, digər çaylar isə hidrokarbonat sinfinin kalsium qrupuna malik olur. Ərazinin digər çaylarından fərqli olaraq Oxçuçay sularının anion tərkibində, çirklənmə ilə əlaqədar SO₄ ionu üstünlük təşkil edir. Eyni zamanda, Oxçuçay istisna olmaqla digər çaylarda Cl (xlor) ionu çox kiçik konsentrasiyada müşahidə olunur.
Təbii suların tərkibindəki kalsium (Ca₂+) və maqnezium (Mg₂+) ionlarının miqdarı həmin suların codluğunu müəyyən edir. Oxçuçayda çoxillik orta ümumi codluq qonşu çaylarla müqayisədə 2,3-3,5 dəfədən çox olması ilə fərqlənərək, ən cod sular qrupuna aid olur. Lakin qıtsulu dövrdə bəzən bu çayda codluq qonşu çaylarla müqayisədə 15-22 dəfə artır.
Çay sularında həll olmuş maddələrin 90-95 faizi kation və anionlara bölünən əsas ionların payına düşür. Onlar müəyyən nisbətdə birləşərək çayların duz axımını əmələ gətirir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycanın çay sularında əsasən yeddi müxtəlif duz həll olunub. Bunlardan ikisi kalsium (kalsium hidrokarbonat və kalsium sulfat), üçü maqnezium (maqnezium sulfat, maqnezium hidrokarbonat və maqnezium xlorid), ikisi isə natrium (natrium sulfat və natrium xlorid) duzlarıdır. Mənsub olduqları siniflərə müvafiq olaraq çay sularında qeyd edilən duzlardan beşi həll olub. Hidrokarbonatlı sinfə aid olan Şərqi Zəngəzur çaylarının sularında kalsium hidrokarbonat, maqnezium sulfat, natrium sulfat, maqnezium hidrokarbonat və natrium xlorid duzları iştirak edir. Həll olmuş duzların miqdarının çoxluğuna görə Oxçuçay ərazi çayları arasında fərqlənərək, ildə orta hesabla 226 min ton təşkil edir. Suyun hidrokimyəvi çirklənmə indeksindən də göründüyü kimi, Oxçuçay fövqəladə dərəcədə çirklənib.