Ağdam, 4 iyun, AZƏRTAC

Azərbaycan torpaqlarının Ermənistan tərəfindən 30 ilə yaxın davam edən işğalı zamanı xalqımıza məxsus yüzlərlə daşınmaz tarix, mədəniyyət və dini abidələr, qəbiristanlıqlar dağıdılıb, mənimsənilib, tarixi-mədəni təyinatına uyğun olmayan şəkildə istifadə edilərək vandalizmə məruz qalıb. Artıq işğaldan azad edilmiş Qarabağımızın bərpa, yenidənqurma, inkişaf, çiçəklənmə dövrü başlayıb. İllərdir düşmənin dağıdaraq viran qoyduğu yurd yerlərimizə indi yeni nəfəs gəlib. Quruculuq işləri çərçivəsində tarixi, mədəni və dini irsimizin də bərpası həyata keçiriləcək.

AZƏRTAC-ın bölgə müxbiri xəbər verir ki, ermənilər işğal etdikləri digər rayonlarda olduğu kimi, Ağdamda da Azərbaycanın tarixi-mədəni irsinə qarşı görünməmiş vandalizm həyata keçiriblər. Belə tarix-memarlıq nümunələrindən biri Ağdamın simvollarından sayılan İmarət kompleksidir.

Ağdam rayonundan olan tarixçi Fəqani Səfərovla İmarət kompleksində həmsöhbət olduq. O, kompleks barədə məlumat verərək deyib: "Gördüyümüz mənzərə həqiqətən də ürəkağrıdıcıdır. Erməni vandalları Ağdam şəhərindəki bütün tikililəri, o cümlədən maddi-mədəniyyət abidələrini dağıdıblar. Dayandığımız yer Ağdam və ağdamlılar üçün mənəvi cəhətdən olduqca əhəmiyyətli bir məkandır. Burada Qarabağ xanlığının əsasını qoymuş Pənahəli xanın imarəti, karvansaray, eləcə də xanlıqda müxtəlif illərdə hakimiyyətdə olmuş hökmdarların qəbirüstü türbələri var. Qarabağ xanlarının nəslindən olmuş digər görkəmli şəxslər də bu qəbiristanlıqda dəfn edilib. Ağdam şəhəri işğal olunduqdan sonra Pənahəli xanın buradakı sarayı və qəbiristanlıq erməni vandalizminə məruz qalıb. Gördüyünüz kimi, erməni vandalları İbrahimxəlil xanın türbəsini və Qarabağın sonuncu hakimi Mehdiqulu xan Cavanşirin qızı Xurşidbanu Natəvanın qəbirüstü abidəsini də dağıdıblar. İşğal edilən ərazilərdəki məscidlər, məzarlıqlar kimi Pənahəli xanın imarəti də ermənilər tərəfindən təhqir edilib. Tövlə kimi istifadə edilən Xan sarayında inək və donuz saxlanılıb. Çox şükür ki, 27 ildən sonra digər torpaqlarımız kimi, Ağdam da işğaldan azad edildi. Artıq burada quruculuq işlərinə start verilib. Mayın 28-də Prezident İlham Əliyev Ağdam şəhərində bir sıra obyektlərin təməlini qoymaqla yanaşı, tarix-mədəniyyət abidələrində də oldu. Çox keçməyəcək ki, Ağdam şəhəri ən yüksək səviyyədə yenidən qurulacaq, buradakı tarixi-mədəni irsimiz də bərpa ediləcək".

Plana əsasən Pənahəli xanın imarəti, karvansaray, hamam, türbələr, tribuna bərpa ediləcək, atlar üçün cıdır, axur və suvarma yeri yaradılacaq, əraziyə çinar və meyvə ağacları əkiləcək.

Ağdamda dini abidələr - məscidlər də erməni vandalizminə məruz qalıb. 1868-1870-ci illərdə memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən tikilən Ağdam Cümə məscidi ölkə əhəmiyyətli abidələr siyahısındadır. Bu məscid “Qarabağ məscid memarlığı” məktəbinə aiddir. Ermənilər tərəfindən dağıntılara məruz qalan Ağdam məscidinin minarələri daxildən sökülüb, tavanı bir neçə yerdən uçurulub, dizayn və yazıları bilərəkdən yararsız, tanınmaz vəziyyətə salınıb. Həm Ağdam Cümə məscidində, həm də Qiyaslı kəndindəki məsciddən ermənilər mal-qara tövləsi kimi istifadə ediblər. Bununla da azərbaycanlılara, müsəlman aləminə qarşı öz nifrətlərini nümayiş etdiriblər.

Bakı Dövlət Universitetinin professoru Boran Əziz bildirib ki, XVIII əsrdə inşa edilmiş Qiyaslı məscidi özünün arxitekturasına görə seçilir. Məsciddə uzun illər Qiyaslı və ətraf ərazilərdəki insanlar dini inanclarını yerinə yetiriblər. Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən işğal edildikdən sonra məscid müxtəlif təyinatlar, o cümlədən anbar və mağaza kimi istifadə olunub. 1990-cı illərin əvvəllərində kənd əhalisi məscidi təmizləyərək buranı yenidən insanların ibadət yerinə çeviriblər. Təəssüf ki, Qiyaslı 1993-cü ildə ermənilər tərəfindən işğal edildikdən sonra kənd məscidində mal-qara saxlanılıb, binanın ikinci mərtəbəsindən ot anbarı kimi istifadə olunub. Erməni işğalçıları rayonu tərk etməmişdən əvvəl Qiyaslı məscidini yandırıblar. Prezident İlham Əliyev Ağdama səfəri zamanı Qiyaslı məscidində də olub, bərpa planı ilə maraqlanıb. İnanırıq ki, tezliklə Ağdamın digər maddi-mədəniyyət abidələri kimi Qiyaslı məscidi də bərpa ediləcək.

Qarabağ ərazisindəki ən məşhur abidələrdən biri Ağdam rayonunun ərazisindəki XVIII əsə aid Şahbulaq qalasıdır. Tarixçi Fəqani Səfərov bildirib ki, Şahbulaq qalası Qarabağ xanlığı dövründə salınmış ikinci qəsrdir. Qarabağ xanlığının əsasını qoymuş Pənahəli xan Cavanşir 1747-ci ildə Bayat qalasını inşa edib. Sonradan Bayat qalasının müdafiə imkanlarının zəif olduğuna görə növbəti qala 1751-1752-ci illərdə Şahbulaq qalası inşa edilib. Burada yaşayış evləri, hamam, məscid, bazar da tikilib. Qəsr adını yaxınlıqdakı gur sulu bulağın adından alıb. Şahbulaq bir müddət Qarabağ xanlığının siyasi və inzibati mərkəzinə çevrilib. Sonrakı dövrdə isə Şuşa qalası inşa edilib.

F.Səfərov qeyd edib ki, erməni işğalçıları Şahbulağı özününküləşdirmək üçün qala ətrafında arxeoloji qazıntı işləri aparıb, özlərinin mifik Tiqranakert çarlığının izlərini axtarmağa cəhd ediblər. Ancaq onların qazıntılarının heç bir əsası olmayıb. Qalaya aid bəzi tarixi maddi mədəniyyət nümunələrinin bir qismi dağıdılıb, bir qismi isə ermənilər tərəfindən aparılıb. Lakin xain düşmən nə qədər çalışsa da, tarixi keçmişimizi, mənəvi yaddaşımızı silə bilməyib.

Artıq işğaldan azad edilmiş ərazilərimizdə quruculuq işlərinə start verilib. Bərpa işləri çərçivəsində erməni vandalizminə məruz qalan tarixi, mədəni, dini abidələrimiz bərpa ediləcək. İmarət kompleksi, Ağdam cümə məscidi, Qiyaslı məscidi, Şahbulaq qalası və digər abidələrimiz bölgəni həm də turizm baxımından tanınacaq.

Tahir Ağaməmmədov

AZƏRTAC-ın müxbiri