Hər şəkil, hər xəyal və hər kiçik fiqur, əslində, insan varlığının görünməyən cizgilərini çəkən bir fırçadır

Bakı, 4 dekabr, Təhminə Verdiyeva, AZƏRTAC

Bir axşam təsadüfən telefonumun kamerası ilə foto çəkdim. Əvvəlcə adi bir görüntü təsiri bağışlayan bu fotoya diqqətlə baxdıqca məni özünə çəkdi. Divarın üzərində əks olunmuş qeyri-müəyyən fiqurlar dərhal gözlərimi ovsunladı. Sanki görünməz aləmdən mənə baxan, yalnız obyektiv vasitəsilə aşkarlana bilən qəribə və sirli varlıqlar vardı. Bu görüntü qəlbimdə həm bir narahatlıq, həm də qəribə bir heyranlıq oyatdı. Öz-özümə sual verdim: “Bu, gerçəkliyin gizli bir pərdəsidir, yoxsa ağlımın mənə qurduğu bir tələ?”

Fikirlərim qarışdıqca məndə bu fotonu anlamaq arzusu daha da dərinləşdi. Beynimiz hər dəfə qeyri-müəyyən xətlərin, təsadüfi formaların içində tanış üzlər, obrazlar və mənalar axtarır. Bu, pareidoliya adlanan bir möcüzədir – beynimizin təsadüfi görüntülərə bir mənəviyyat qatmaq səyi, insan təxəyyülünün ucsuz-bucaqsız oyunu. Mənə elə gəldi ki, bu, təkcə məni deyil, hər birimizi fərqli formalarda ziyarət edir, həyatımızın fərqli sahələrinə sirli bir naxış toxuyur. Həmin görüntünün mistik sirrini araşdırarkən anladım ki, bu, təkcə mənim xəyallarımı deyil, bəşəriyyətin kollektiv yaddaşını da formalaşdırıb. Sənətdə fırçanın bir təsadüfi zərbəsində, dində müqəddəs bir fiqurun gözləntilərində, gündəlik həyatımızda isə buludların arasında gördüyümüz tanış simalarda bu fenomen bizə xitab edir. Hər kəs öz baxışında bir dünya kəşf edir, beynin bu möcüzəli oyununa fərqli mənalar yükləyir. Beləcə, divarımda təsadüfən əks olunmuş bu sirli görüntü mənim üçün bir ilham pəncərəsinə çevrildi. Onun arxasında yatan sirləri, insan təxəyyülünün sərhədsizliyini və dünyanın özü qədər qədim olan bu duyğunu daha dərindən anlamaq arzusu məni bambaşqa bir düşüncə yoluna çıxardı. Hər şəkil, hər xəyal və hər kiçik fiqur, əslində, insan varlığının görünməyən cizgilərini çəkən bir fırçadır.

Pareidoliya insan beyninin qeyri-müəyyən və təsadüfi vizual və ya akustik stimulalara qarşı tanış və anlamlı obyektlər və ya səslər tanıma qabiliyyətidir. Bu fenomen, xüsusilə qeyri-şəffaf, simmetrik və ya strukturlaşdırılmamış formalar üzərində yaranır. Məsələn, buludlarda və ya qayalarda tanış fiqurlar, üzlər və ya heyvan formalarının göründüyü hallarda, ya da təsadüfi səslərin müəyyən mənalı sözlərə çevrildiyi zaman pareidoliya əks olunur. Pareidoliya insan beyninin struktural və funksional xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq, tanış obrazları və naxışları tanımaq üçün davamlı bir meyil göstərməsidir. Beyin vizual və eşitmə mexanizmləri vasitəsilə ətraf mühitdən gələn stimulaları şərh edərək tanış obrazlar yaratmağa çalışır. Bu proses insanın ətraf mühiti daha yaxşı anlamağa və şərh etməyə xidmət edən təbii bir mexanizmdir. Bu məfhum insan psixologiyası və nevrologiyası sahəsində maraqlı bir tədqiqat mövzusu olaraq ön plana çıxır, çünki bu fenomen insan idrakının və beyninin informasiya işləmə mexanizmlərini anlamağa kömək edir. Alimlər beynin hansı hissələrinin bu məfhuma cavab verdiyini, eləcə də bəzi fərdlərin niyə pareidoliya fenomeninə daha çox meyilli olduqlarını araşdırmaqda davam edirlər. Beynin stimul və cavab mexanizmlərinin başa düşülməsi, insan idrakının necə formalaşdığına dair əhəmiyyətli məlumatlar təqdim edir. Pareidoliya, həmçinin sənət dünyasında və dini təcrübələrdə geniş yayılmış bir məfhum kimi diqqət çəkir. İnsanlar bəzən divarlarda, daşlarda və ya ağaclarda ilahi simvollar və dini fiqurlar görə bilərlər. Bu kimi təcrübələr insanların inanc sistemlərinə və ritual təcrübələrinə təsir edə bilər. Sənətçilər və fotoqraflar, pareidoliyadan istifadə edərək izləyicilərin fərqli mənalarla zənginləşmiş obrazları kəşf etmələrinə şərait yaradırlar. Bu proses məntiqə əsaslanan düşüncə ilə intuitiv idrak arasında tarazlığın necə qurulduğunu da göstərir.

Pareidoliya dünyada müxtəlif mədəniyyətlərdə və elmi sahələrdə geniş tədqiq edilib və fərqli aspektlərdə müşahidə olunan bir hadisədir. Bununla bağlı müxtəlif faktları qeyd etmək olar. Dünyanın müxtəlif bölgələrində pareidoliya dini inanc və təcrübələrə təsir edib. Məsələn, bir çox insan daşlarda, buludlarda və ya ağaclarda ilahi fiqurların, xüsusilə Məsihin və ya müqəddəs varlıqların üzlərini görə bilər. 2004-cü ildə Meksikada bir ağacın qabığında “Məryəm Ana”nın üzünün əks olunduğu iddia edilmiş və bu hadisə böyük bir dini məfhuma çevrilmişdi. Bənzər şəkildə, 2006-cı ildə ABŞ-da bir çörək üzərində “Məsih” obrazının görünməsi böyük müzakirələrə səbəb olmuşdu. Pareidoliya sənət dünyasında da geniş istifadə olunur. Rəssamlar və fotoqraflar, izləyicilərin fərqli mənalar və obrazlar yaratmalarına imkan verən təsadüfi və qeyri-şəffaf kompozisiyalar yaradırlar. Məsələn, məşhur avstraliyalı rəssam Rolf Harris “Eyeballs in the Sky” adlı əsərində pareidoliyadan istifadə etmişdi. Əsər mavi səmada müxtəlif üzlərin və gözlərin təsvirini əks etdirir, izləyiciləri öz təxəyyüllərini sərbəst şəkildə ifadə etməyə sövq edir. Pareidoliya ədəbiyyat və filmlərdə də geniş şəkildə işlədilib. Məsələn, Edgar Allan Poe “The Tell-Tale Heart” hekayəsində, qəhrəmanının psixoloji vəziyyətinin təsviri üçün pareidoliya motivindən istifadə edir. Filmə gəlincə, “The Shining” (1980) filmində Stanley Kubrick qorxu və narahatlıq yaratmaq üçün vizual pareidoliya nümunələrini istifadə etmişdi. Film boyunca müxtəlif obyektlərdə və struktur detallarda tanış simvollar və üzlərə rast gəlinir. Pareidoliyanın neyroloji və psixoloji aspektləri üzərində bir çox araşdırmalar aparılıb. Mütəxəssislər beynin spesifik sahələrinin, xüsusən də fusiform face area (FFA), tanış üzləri tanımaqda və onlara reaksiyasında mühüm rol oynadığını müəyyən edib. FFA beyin sahəsinin üzləri tanıyan xüsusi bölgəsidir və pareidoliyada aktivləşir. Bu məfhum beyindəki tanıma proseslərinin işini başa düşmək üçün mühüm bir ipucu təqdim edir. Pareidoliya insanın idrakını və ətraf aləmi necə şərh etdiyini öyrənmək üçün də maraqlı bir sahədir. Beyin məlum naxışları və simmetrik formaları daha asan tanıyır və tanımadığı zaman onlara məna yükləməyə çalışır. Araşdırmalara görə, insanlar qeyri-şəffaf formaları tanımağa meyillidirlər, çünki bu xüsusiyyətin təhlükəli vəziyyətləri və ya üzləri tanımaqla əlaqəli olduğu düşünülür. Beynin bu “təsadüfi mənaları” tapma meyili, insanların ətraf aləmi daha tez və effektiv şəkildə anlamaq üçün evrimsel bir xüsusiyyət kimi qəbul edilə bilər. Bütün bu faktlar pareidoliyanın yalnız psixoloji və neyroloji deyil, həm də sosial, mədəni və elmi aspektlərdə geniş təsir göstərdiyini və hələ də dərindən araşdırılmaqda olduğunu göstərir.