Coğrafiyaşünas alim: Azərbaycanda tibb zəlilərinin nəsli kəsilə bilər

Tədqiqatçılar zəlinin ağız suyundan elmə məlum olmayan 100-dən çox bioloji aktiv birləşmələr aşkar ediblər

Bakı, 7 fevral, Xatirə Cəfərova, AZƏRTAC

Zəlilərin kortəbii ovlanması və ekoloji faktorların mənfi təsirləri onların təbii resurslarını tükənməyə gətirib çıxara bilər. Hazırda ölkəmizin su hövzələrində minlərlə zəli brakonyerlər tərəfindən kortəbii surətdə ovlanılır və qara bazarda satılır. Problemin aradan qaldırılması və təbabət zəlisinin gələcək nəsillərə ötürülməsi məqsədilə onun yayılma areallarının müəyyən edilməsi olduqca vacib məsələlərdən biridir. Təbabət zəlisi əczaçılıq sənayesi üçün qiymətli xammaldır, müxtəlif xəstəliklərə qarşı müalicəvi və profilaktik dərman preparatlarının istehsalında, habelə müasir plastik cərrahi əməliyyatlarda və kosmetologiyada geniş istifadə olunur. Təbabət zəlilərinin regionlar üzrə coğrafi yayılması, təbii resurslarının müəyyən edilməsi istiqamətində tədqiqat aparılması Azərbaycan alimlərinin qarşısında həllini gözləyən məsələlərdən biri olmalıdır.

Bu barədə AZƏRTAC-a Akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun əməkdaşı biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şahvələd Əliyev məlumat verib.

Alim qeyd edib ki, hazırda zəli ilə müalicə tibdə öz təsdiqini tapmış bir müalicə vasitəsi kimi tanınır və dünyanın bir çox ölkələrində, o cümlədən Çin, Yaponiya, Hindistan, ABŞ, Kanada, Rusiya, Qərbi Avropa və başqa ölkələrdə geniş tətbiq olunur. Azərbaycanda da zəli ilə müalicə geniş yayılıb.

Qədimdə insanlar zəlilərdən başağrısı, qan durulducu və təzyiqsalıcı vasitə kimi istifadə ediblər. Zəlidən müalicə vasitəsi kimi Kolofonlu Nikandr bizim eradan 200 il əvvəl istifadə edib. Zəli ilə müalicə Yunanıstanda, Misirdə, Qərbi Avropada və başqa ölkələrdə ilk əvvəllər bronxial-astma, ürək-damar, hipertoniya (qan təzyiqi) xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilib. İbn Sina zəlini bir çox xəstəliklərin müalicəsində əvəzolunmaz vasitə hesab edib. Hətta Misir piramidalarında zəli təsvirləri mövcuddur. Zəlilər qədim insanlar üçün “aspirin” rolu oynayırdı.

Zəlilər geniş coğrafi areala malikdir. Respublikamızın Naxçıvan, Lənkəran, Cəlilabad, Masallı, Lerik, Yardımlı, Astara, İsmayıllı, Zaqatala, Balakən, İmişli, Zərdab, Ağdaş, Goranboy, Şabran, Ağcabədi, Quba, Xaçmaz, Şəmkir, Qazax, Göygöl, Füzuli, Beyləqan və başqa rayonlarının ərazilərində zəli populyasiyalarına geniş rast gəlinir. Təbabət zəlisinin ölkəmiz üçün geniş iqtisadi və müalicəvi əhəmiyyəti var.

Araşdırmaçılar elm və texnologiyanın inkişafına əsaslanaraq 2030-cu illərdə bəzi xəstəliklərin zəli ilə müalicəsində yüksək nailiyyətlər əldə olunacağını proqnozlaşdırırlar. Tədqiqatlar göstərirlər ki, tibb zəlisinin bədəni əsl farmaseptik minifabrikdir. Zəlinin ağız suyundan indiyədək elmə məlum olmayan 100-dən çox bioloji aktiv birləşmələr aşkar edilib. Bu birləşmələr insan orqanizmində immun sisteminin yüksəlməsinə, patogen mikrofloranın təmizlənməsinə, iltihabi prosesin aradan qaldırılmasına, damarların elastikliyinin artmasına, qanın durulmasına, qandan trombların əridilməsinə və damar tutulmasına təsir edir. Həmçinin qanın və limfanın toxuma və hüceyrələrdə normal hərəkətinə səbəb olur.

Zəli ilə müalicənin tətbiqi sahəsi çox genişdir. Onunla böyrək, prostat, mədəaltı vəzi, şəkər, varikoz, hipertoniya (qan təzyiqi), göz xəstəliklərində, klimaks, babasil, psorioz, qaraciyər, mədə problemlərində, qan dövranı durgunluğunda, stenokardiya (ürək-damar), başağrısında, oynaq ağrılarında, osteoxondroz, miqren, bronxial astma və sair xəstəliklərin kompleks müalicəsində səmərəli effekt verir.

“Respublikamızda təbabət zəlisinin yayılma arealları və təbii resursları ilə əlaqədar son dövrə kimi kompleks elmi-tədqiqat işləri aparılmayıb. Aşkar olunmuş zəlilər isə Zoologiya İnstitutunda hidrobioloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilib. Məhz bu baxımdan təbabət zəlilərinin təbii resurslarının qorunub saxlanması və onlardan səmərəli istifadə edilməsi üçün biofabrik və tədarük məntəqələrinin yaradılması məqsədəuyğundur. Sututarlarında zəli ehtiyatlarının bol və əhali arasında tibb zəlisinə durmadan artan tələbatın olmasına baxmayaraq, ölkəmizdə hələ də ixtisaslaşdırılmış zəliçilik təsərrüfatları və ya zəli artırılan biofabriklər yoxdur”,- deyə Şahvələd Əliyev bildirib.

Alimin sözlərinə görə, hazırda ölkəmizdə zəlilər, əsasən, göllərdən ovlanır (onları adi əl toru ilə də ovlamaq mümkündür). Bu da olduqca təhlükəlidir. Göldən tutulan zəlilər orada yaşayan canlıların qanını sorur ki, bu da nəticədə infeksiya yayılması baxımından təhlükə törədə bilər. Bunun qarşısını almaq üçün beynəlxalq təcrübədən istifadə etmək olar. Azərbaycanda zəli yetişdirmək üçün ölkənin kifayət qədər potensialı mövcuddur. Zəli yetişdirilməsi inkubator və ya biofabrik səviyyəsində həyata keçirilə bilər.

Ş.Əliyev qeyd edib ki, Füzuli, Cəbrayıl, Şuşa, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər, Laçın və başqa ərazilərdə təbii resurslarla yanaşı tibb zəlisi də geniş yayılıb.

Əhalinin zəli müalicəsinə artan tələbatını ödəmək, əlverişli və səmərəli kommersiya fəaliyyətini genişləndirmək, tibbi (müalicəvi) turizmi inkişaf etdirmək məqsədilə təbabət zəlilərinin təbii resurslarının qorunması, eləcə də yeni iş yerlərinin yaradılması baxımından Abşeron, Naxçıvan, Gəncə ətrafında, habelə işğaldan azad edilmiş Şuşada və Füzuli rayonunda yeni inşa edilən Beynəlxalq Hava Limanının yaxınlığında Köndələn çayının sahilində mütərəqqi və rentabelli zəliçilik təsərrüfatlarının (biofabrik) təşkili və tərkibində hiruditerapiya müalicəvi mərkəzinin yaradılması və inkişaf etdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər. Müalicəvi və iqtisadi əhəmiyyəti nəzərə alaraq dövlət dəstəyi altında sahibkarları bu sahəyə həvəsləndirməklə regionlarda süni göllər yaratmaqla, habelə laborator şəraitdə zəlilərin artırılmasına və əhalinin, tibb müəssisələrinin, apteklərin steril zəli ilə təminatına zəmanət vermək olar.