Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi

Azərbaycan folklorunda insan-təbiət münasibətləri

Azərbaycan folklorunda insan-təbiət münasibətləri

Bakı, 9 sentyabr, AZƏRTAC

İnsan təbiətdir, təbiət İnsandır. İnsan təbiətsiz, təbiət insansız yaşaya bilməz. Min illər öncə dünya indiki deyildi. Təbiətin indiki biçimə gəlməsi birdən-birə olmayıb. Dünyadakı insanların ağlı da şübhəsiz, indiki kimi deyildi. Təbiət insana qoynunda səxavətlə yer vermişdi. İnsan dünyaya heyran idi. Təbiətin nemətlərindən faydalanırdı. Gördüyü nə varsa, anlamağa çalışırdı, hər şey ona qəribə gəlirdi, səbəbini tapmağa çalışırdı. Ağlı inkişaf etdikcə günəşin doğmasını, batmasını, yağışın yağmasını, ildırımın çaxmasını, qarın yağmasını, çayın axmasını mənalandırırdı, möcüzə sayırdı. Əcdad insana göy çox uca, əlçatmaz gəlirdi, dağda isə nəsə qəribə bir heyranlıq, vüqar duyurdu…

Dünyada çoxlu xalqlar, hər birinin də yaranışla, təbiətlə bağlı təsəvvürləri var. Xalqımızın qədimdən bəri təbiətlə bağlı yaranan duyumu bu gün də canlıdır, yaşarıdır. Bu gün təbiətin qorunması ilə bağlı çağırışlar artdıqca insanın bu acınacaqlı durumu düzəldəcəyi ümidləri də artır.

Bu fikirlər AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elçin Qaliboğlunun “Azərbaycan folklorunda insan-təbiət münasibətləri” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. AZƏRTAC “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili”ni və ölkəmizdə keçiriləcək COP29-a hazırlığı nəzərə alaraq yazını təqdim edir.

Azərbaycan insanı əcdaddan gələn təbiətə münasibətini ardıcıl, yaradıcı inkişaf etdirməklə dünyaya örnək ola bilər. Bu, bizim xalq olaraq mənəvi borcumuzdur. Həm də meşə fondunun, içməli su imkanının az olduğu ölkəmizdə təbiətə mənəvi yanaşma bəsləməyimiz təbii sayılmalıdır. Qloballaşan dünyada həlli çətin qayğılar isə artmaqdadır.

İlkin mifoloji düşüncədə tanrıçılıq görüşləri əcdadın dünyaya, həyata, insana, təbiətə münasibətini formalaşdırdı. Tanrıçılıqda dünyadakından yaranma ideyası var, Tanrı dünyadadır, dünyadan qıraqda deyil. Əcdad Türk dünyanın yaradılışında iştirak edir, Tanrısı ilə birdir, Tanrısına ərklidir. Tanrı da əcdadla birdir.

Qədim türk panteonu xeyirlə şərin savaşı, şərin gec-tez məhv olacağına inam ideyası üzərində qurulub. Göy Tanrı əcdadla birdir, doğmadır. “Oğuznamə”də Oğuz kosmosunun yaranması sxeminə baxaq: Əvvəlcə Oğuz doğulur; Günəş şüası şəklində yerə enən qızla evlənir, Gün, Ay, Ulduz adlı üç oğlu olur; Oğuz daha sonra gölün ortasındakı ağacın koğuşunda tapdığı qızla evlənir, ondan da Göy, Dağ, Dəniz adlı üç oğlu olur. Bu, mifoloji əcdad Oğuzun dünya yaradılışında iştirakına inamı bildirir.

Əcdadın fitri duyumu səhərin cəzbində, çayların axarında, dağların vüqarında, səmanın ucalığında, günəşin doğuluşunda - şəfqətində, qürubun qubarında (Günəşin batmasında), gecənin sehrində mənliyini görür. Bu, insani yaradıcılığın elə bir ölçüsüdür ki, əcdadın ulus olmaq, dövlət qurmaq, bir sözlə, hər mənada var olmaq imkanlarını yaradır, Əcdad aşkarladığı sınırsız qüdrəti ilə var olur.

“Dədə Qorqud”da (“Basat Dəpəgözi öldürdügi boy”da) Basatın doğuluşu-yaranışı əcdad funksiyası ilə bağlıdır. Hər şeydən öncə boyun quruluşu, məzmunu qədimliyini sübut edir. Başqa yandan buradakı inanclar – xalqımızın ruhən bağlı olduğu tapınış məqamlarını işarələyir. Təpəgöz Basatdan kimliyini soruşarkən Basatın ona cavabı: “...Anam adın sorar olsan – Qaba Ağac! Atam adın deyirsən – Qağan Aslan! Mənim adım sorarsan, – Aruz oğlı Basatdır, – dedi”. Burada Basatın soyunu Ağacla və Aslanla bağlaması əcdaddan soraq verməsidir: Basatın yaradılışını şərtləndirən əcdadın izləri aydın olur. Mifologiyada, ümumən türk mifologiyasında ağac geniş yayılmış, mürəkkəb semantikaya malik obrazdır. Türk mifologiyasında ağacın kultlaşdırılması dərin kökləri olan inanclara bağlıdır. Ağacla bağlı bütün bu mifik təsəvvür, inanc, obraz, funksiyalar Azərbaycan əfsanələrində də izlərini saxlayıb. Bunların hamısı bu və başqa biçimdə yaradılış mifinə bağlanır.

“Qazan xanın oğlu Uruzun dustaq olduğu boy”da Qazan oğlunu belə oxşayır: “Uca dağımın zirvəsi oğul! Coşqun sularımın daşqını oğul!”

Uruz: “Qarşı yatan uca dağlar istəsə, el yaylar, Aşqın-daşqın sellər-sular istəsə, axar-çağlar. Qaracıq atlar sağlam olsa, qulun verər, Qaytabanda qızıl dəvə sağlam olsa, doğar-törər, Yaylaqdakı ağca qoyun sağlam olsa, quzulayar, İgid bəylər sağlam olsa, oğlu doğular”…

Dastanlarımızda insan-təbiət birliyi yetkin biçimdə ifadəsini tapır. Koroğlunun qılıncı ildırım parçasındandır, atları dərya atlarından. Azərbaycan muğamlarında, ayrıca olaraq Azərbaycan aşıq sənətində insan-təbiət birliyinin ifadəsi tamdır. Sazımızda tanrıçılıq ruhu, səsi aydın şəkildə duyulur. Azərbaycan zurna-balaban sənəti başdan-başa təbiəti soraq verir: haraylı, yenilməz, döyüşkən, coşqun ruhlu Türk insanının həm də hədsiz zərifliyini, həlimliyini çatdırır.

Novruz bayramının ruhunda Türk insanının təbiət ilə birliyi var: Novruzun Şərqiliyi var, ancaq ən yaxşı, yetkin ifadəçisi Azərbaycandır, Azərbaycan-Türk ruhudur. Zərdüştlükdən gələn “Təmiz fikir, təmiz söz, təmiz əməl” ideyası ilə Novruzun ruhu mənalanıb, əcdadın fitri duyumunun təsdiqi kimi xəlqi təməldə inkişaf edib. Azərbaycan folklorunun demək olar, hər bir janrında (əmək nəğmələrində, mərasim nəğmələrində, mövsüm nəğmələrində, əfsanələrdə, rəvayətlərdə, ata sözlərində, məsəllərdə, laylalarda, oxşamalarda, mahnılarda, bayatılarda, nağıllarda, tapmacalarda, yanıltmaclarda və s.) insan-təbiət doğmalığından yaranan birliyin izlərini görmək olur. Hər hansı bir mətndə özünəinamlı, yaradıcı, intuisiyalı insan obrazı varsa, orada mütləq təbiətin təsiri var.

Adət-ənənə, mərasim və rituallarda da insan-təbiətin birliyi özünü göstərir. Bu da təbiidir: İnsan təbiətdədir, bütün hadisələr təbiətdə baş verir. İnsanın halı, halsızlığı, xeyirliyi, şərliyi təbiətdə ifadəsini tapır. Təbiətlə İnsanın qarşılıqlı birliyi var, bu birliyin canlı təsirləri insanın təbiətə yadlığının, ya da doğmalığının ölçüsünü göstərir.

Folklorun bu və ya başqa çoxsaylı janrlarında insanın təbiətə doğmalığı, həyanlığı, dərdkeşliyi ilə yanaşı amansızlığı, ruhsuzluğu, səbirsizliyi, kobudluğu və s. var.

Əcdad - İnsan təbiətdə özünü görür, ancaq bu, hamıya aid deyil. Folklor düşüncəsi xəlqiliyin bəşəriliyi təsdiq edən ölçüsünü yaradır, burada qətiyyən güzəşt yoxdur. Əcdad –insan səhvini anlayır, dərsini alır, sonrakı peşmançılıq isə fayda vermir. “Koroğlu” dastanında Rövşənin tələskənliyi, uyğun mif-əfsanə örnəkləri bu sıradandır. Təbiətlə bir olmaq, onun acı-ağrısını hiss etmək, təbiət kimi duymaq əcdadın fitri keyfiyyətlərindən idi.

Əcdadın Təbiətlə münasibəti doğma idi, onun əzəli ritmi ilə yuxudan oyanır, yuxuya gedirdi. Təbiətin hər gününü təkrarsız bir ömür kimi yaşayırdı. Bu duyğular əcdadın ağlında, ürəyində ölmür, itmir, ardıcıl inkişaf edən hissiyyatında yeni çalarlar yaradır, hansısa əmək, əkinçi, sayaçı, sağın, ovçu, balıqçı, hana nəğmələrinə çevrilirdi. Folklorda təbiətdən qıraqda yaranan nəsə yoxdur, hamısı insanın burada var olmağının, təbiətlə fərəhlənməyinin, ya da kədərlənməyinin ifadəsidir.

Təbiət səxavətlidir, insan ağacdan (meşədən), sudan (bulaqdan, göldən, dənizdən), torpaqdan, oddan və s. bəhrələnir, Təbiətin balası olduğundan anasına qarşı çıxmır. Bu, insanın artıq ibtidailikdən çıxdığı, dil açdığı, ağlının yetkinləşməyə başladığı dövrdür. İnsan torpağın təkcə məhsul vermədiyini anlayır, mənəvilik (ruhsallıq) deyilən bir keyfiyyətin olduğunu görür, nəticədə torpağın Yurd, Vətən müqəddəsliyi yaranır; bu ilahi hal insanın ağlında yaranıb gerçəkləşir. Yaşadığı torpağın qoxusu onun üçün dünyanın ən gözəl ətri olur, çünki torpaq varlığını təsdiq edir.

Azərbaycan folklorunda əcdad ruhu təbiətin günəşi, səması, səhəri, gecəsi, çayı, bulağı (su ilə), ağacı ilə birdir. Folklor düşüncəmizin mayası doğadan gəlir: əcdad təsəvvüründə ilkinlik təbiətdəndir: hər şeydən öncə ona görə ki, insanın jest və mimikalardan nitq imkanına kimi yol keçməsi, dil yiyəsi olması, cəmiyyət qurması təbiətdə mümkün olub. Dünyanın bütün bölgələrində xalqlıq imkanına yetənlər bu aqibəti yaşayıblar. Ancaq əsas məsələ təbiətə ilahi, insani münasibətdədir. Azərbaycan düşüncəsində bu istiqamət xalqlar içərisində nadirliyi, bənzərsizliyi ilə seçilir. Dağın, göyün, günəşin, ağacın və s. insanlaşmış obrazlarının olması folklorumuzdakı əcdad düşüncəsinin yaşarılığından gəlir. Ölməyən, yoxa çıxması mümkün olmayan bu duyğu nəsildən-nəslə keçir, ənənə beləcə qırılmadan yaşayır. Burada dağ – vüqar, ləyaqət rəmzidir, həmişə möhtəşəmdir, yenilməzdir, çünki özündə ilahilik keyfiyyəti daşıyır, tanrılıq mahiyyətli (yəni yenilməz, mənəvi keyfiyyətlərə yetmiş, iradəli) insan obrazındadır. Dağda insanı görmək özünü anlayan, duyan, təbiətin böyüklüyünü anladığı dərəcədə də özü ilə onun arasında mənəvi birlik görən əcdad düşüncəsindən gəlir.

Xəbəri sosial şəbəkələrdə paylaşın

Bizi sosial şəbəkələrdə izləyin

Yeddiqat Fransa çempionu "Lyon" aşağı liqaya salınıb

COP29-un nümayəndəsi Potensialın artırılması üzrə Paris Komitəsinin IX iclasında çıxış edib

Səbinə Ağayeva: Çətinliklərlə dolu bir dünyada uşaqlara parlaq illüstrasiyalı, pərilər və sehr haqqında hekayələrlə əsl nağıllar lazımdır - MÜSAHİBƏ

Mahir Emreli Almaniyanın “Kayzerslautern” klubuna transfer olunub

Azərbaycanlı alimlərin beynəlxalq simpoziumda məruzələri maraqla qarşılanıb

“Neftçi” legioner futbolçusu ilə vidalaşıb

Bakıda İtaliyanın Milli Günü münasibətilə rəsmi qəbul təşkil olunub

Şəhərlərarası müntəzəm avtobus marşrutları müsabiqəyə çıxarılır

İtaliya İsraillə İran arasında atəşkəsi alqışlayır

Bu gün müəllimlərin sertifikasiya imtahanında 97 faiz davamiyyət qeydə alınıb

Mədəniyyət naziri Zaqrebdə xorvatiyalı həmkarı ilə görüşüb

Papa Leo Dəməşqdəki kilsəyə hücumdan kədərlənir

Yunanıstanlı diplomatlar Azərbaycanın dəstəyi ilə İrandan təxliyə olunublar

İslam dünyası universitetləri ilə bağlı forumun iştirakçıları BDU-nun inkişaf istiqamətləri barədə məlumatlandırılıb

Naxçıvanda şəkərli diabetdən əziyyət çəkən uşaqlara pulsuz müasir qlükoz sensor cihazları təqdim olunub

Şah İsmayıl Xətaiyə həsr olunmuş konsert proqramı təşkil edilib

Qətər İsrail ilə İran arasında atəşkəs razılaşmasını alqışlayır

Ekspert: Bakı aşağıkarbonlu enerji həllərinin mərkəzinə çevrilə bilər - MÜSAHİBƏ

Füzuliyə köçürülən sakinlərdən 1097 şəxs məşğulluq tədbirlərinə cəlb olunub

Ərdoğan: Türkiyə İran və İsrail arasında atəşkəs razılaşmasına əməl olunmasına çağırır

Ankarada dövlət tibb müəssisələrinin rəhbər heyəti üçün keçirilən təlim başa çatıb

“8 Noyabr” Elektrik Stansiyasının açılışı Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyini daha gücləndirəcək ŞƏRH

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumunun iclasında növbəti konstitusiya işinə baxılıb

“Baş” tamaşasına ictimai baxış keçirilib

Azərbaycan şərabları Norveç və İsveç bazarlarında təqdim olunub

Keçmiş məcburi köçkünlərin müraciətləri dinlənilib

Naxçıvan şəhərinin Baş planının hazırlanması Böyük Britaniya şirkətinə həvalə olunub

ABŞ mediası: Bölgədə Azərbaycanın əməkdaşlığı olmadan hər hansı ticarət təşəbbüsü uğursuzluğa məhkumdur

Azərbaycan gələn il bədii gimnastika üzrə Avropa Kubokuna ev sahibliyi edəcək

Milli Məclisin iclasında 12 məsələ müzakirə olunub YENİLƏNİB VİDEO

Milli Məclisin iclasında 12 məsələ müzakirə olunub YENİLƏNİB VİDEO

“Qərbi Azərbaycan İrsi” kitabının I cildinin təqdimat mərasimi olub

ADA Universitetində 8-ci Beynəlxalq Təhsil Konfransı keçirilir VİDEO

ADA Universitetində 8-ci Beynəlxalq Təhsil Konfransı keçirilir VİDEO

Cənub sərhədlərində təbii radiasiya fonunun artması halları qeydə alınmayıb – BİRGƏ MƏLUMAT

İqtisadi Şuranın növbəti iclası keçirilib

Cəmi 2 ilə inşa olunan “8 Noyabr” Elektrik Stansiyası

Ruben Vardanyanın məhkəməsində zərərçəkmiş şəxslər və zərərçəkmişlərin hüquqi varisləri ifadə veriblər VİDEO

Ruben Vardanyanın məhkəməsində zərərçəkmiş şəxslər və zərərçəkmişlərin hüquqi varisləri ifadə veriblər VİDEO

Mbappe klublararası dünya çempionatında növbəti oyunu da buraxa bilər

Somalidə silahlı qruplaşmanın 13 üzvü zərərsizləşdirilib

Vladimir Putin çoxfunksiyalı məlumat mübadiləsi xidmətinin yaradılması haqqında qanun imzalayıb

Azərbaycan GEANT-ın Baş Assambleyasının iclasında təmsil olunub

Rusiyanın Dneprə hücumu nəticəsində həlak olanların sayı yeddiyə çatıb

“Gənc istedadlar” liseyinin şagirdləri respublika fənn olimpiadalarında 7 medal qazanıblar

BMT əməkdaşlarının bir hissəsini İrandan çıxarır

İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun əməkdaşları TNC25 konfransında iştirak ediblər

Azərbaycan və İordaniyadan olan iki istedadlı sənətkarın duet-simpoziumu

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 16 noyabr tarixli 1113 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Mənzil İnşaatı Dövlət Agentliyinin sərəncamında olan mənzilləri vətəndaşların güzəştlə əldə etməsi Qaydası”nda dəyişiklik edilməsi haqqında
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı

® İnvestisiya dünyasına “Birbank Invest”lə addım atın, daha çox qazanın!

Azərbaycan və BƏƏ xarici işlər nazirləri regional təhlükəsizlik məsələlərini müzakirə ediblər

Təxliyə olunan Çin vətəndaşı: Azərbaycanda özümü rahat hiss edirəm VİDEO

Təxliyə olunan Çin vətəndaşı: Azərbaycanda özümü rahat hiss edirəm VİDEO

Azərbaycanla Çin arasında viza rejiminin ləğvi ilə bağlı saziş gələn ay qüvvəyə minəcək

Atlantik okeanında böyüyən “soyuq ləkə” yaxınlaşan iqlim dəyişmələrindən xəbər verir

Bakıxanov qəsəbəsində yaşayış binasında baş verən yanğın söndürülüb

Xocalı rayonunda vergiödəyiciləri ilə görüş keçirilib

Nizami rayonunda nəqliyyatın hərəkəti qismən məhdudlaşdırılacaq

“Sabah” klubu Namik Ələskərovla yollarını ayırıb

IV Bakı Piano Festivalı çərçivəsində ədəbi müsabiqə keçirilib

Azərbaycanda kənd təsərrüfatına ayrılan subsidiyaların effektivliyinin artırılması istiqamətləri - seminar

DGK: Saxlanılan bağlamanızı gömrük orqanına gəlmədən də əldə edə bilərsiniz

BMU-da Pekin Kimya Texnologiyaları Universitetinin nümayəndələri ilə görüş keçirilib

Ağdərə sakini: Körpə olarkən tərk etdiyim Həsənrizə uşaqlarımla qayıtmışam

Azərbaycan XİN: İsrail ilə İran arasında atəşkəs elan edilməsini alqışlayırıq

Kənd təsərrüfatı nazirinin müavini Ağdamda vətəndaşların müraciətlərini dinləyib, təsərrüfatlara baş çəkib

Çexiyada bir vaxtlar “elita” üçün nəzərdə tutulan Çin avtomobilləri yığılacaq

ADPU-da “Code for Future” layihəsinin cari il üzrə yekun tədbiri keçirilib

Baş Narkotiklərlə Mübarizə İdarəsi 175 kiloqram narkotik vasitəni dövriyyədən çıxarıb VİDEO

Baş Narkotiklərlə Mübarizə İdarəsi 175 kiloqram narkotik vasitəni dövriyyədən çıxarıb VİDEO

Humanitar Kollecdə “Məzun günü” keçirilib

Çin Cənubi Asiya ölkələri ilə təqribən 1,2 milyard dollarlıq 163 müqavilə imzalayıb

Baş prokuror Binəqədi rayonunda vətəndaşların müraciətlərini dinləyib

Türkiyə XİN: İsrail ilə İran arasında atəşkəs xəbərlərini məmnunluqla qarşılayırıq

Türkiyə ilə əmək və məşğulluq sahəsində təcrübə mübadiləsi aparılır

UNEC-də “Açıq qapı” günü keçirilib

® “Expressbank” Samuxda sahibkarlarla görüşüb

Həsənriz sakini: Artıq bütün çətinliklər arxada qalıb

Respublika fənn olimpiadalarının qaliblərinə mükafatlar təqdim olunub

Naxçıvanda yanvar-may aylarında 341 nəfər özünüməşğulluq proqramı çərçivəsində aktivlərlə təmin olunub

Fövqəladə Hallar Nazirliyinin 20 illiyinə həsr olunmuş yarışlara start verilib

Dövlət orqanlarında vakant inzibati vəzifələrin tutulması məqsədilə daxili müsahibə elan edilir

Naxçıvan şəhərindəki DOST Mərkəzinin tikinti işlərinin 95 faizi yekunlaşıb

“Neftçi”nin baş məşqçisi Çempionlar Liqasının püşkatmasını dəyərləndirib

Azərbaycan Ordusunda psixoloqlar üçün növbəti təlim keçirilib

Goranboyda istehsal olunan tikinti materiallarının ixracı da nəzərdə tutulur

Deputat: Azərbaycan Ordusu yalnız bölgədə deyil, dünyanın müasir orduları arasında da özünə layiqli yer tutur

AzTU ilə Konya Texniki Universiteti arasında anlaşma memorandumu imzalanıb

Mingəçevirdə “8 Noyabr” Elektrik Stansiyasının açılış mərasimi keçirilib  YENİLƏNİB - 4 VİDEO

Mingəçevirdə “8 Noyabr” Elektrik Stansiyasının açılış mərasimi keçirilib  YENİLƏNİB - 4 VİDEO

“Azercell” abunəçilərinə narkotiklərin ziyanı barədə maarifləndirici SMS-lər göndərilib

Yaxın Şərqdəki gərginlik fonunda Qazaxıstan aviaşirkətlərinin bəzi reysləri ləğv edilib

Külək axşam saatlarından tədricən zəifləyəcək – PROQNOZ

AzMİU-da beynəlxalq elmi konfrans: Dünya alimləri inşaatın müasir problemlərini müzakirə ediblər

“YAŞAT” düşərgəsinin 2-ci həftəsi başlayıb

Özbəkistanın nazir müavini: Azərbaycan Mərkəzi Asiya və Çinin energetika planlarında mühüm rola malikdir

Dövlət Sərhəd Xidməti Hərbi Prokurorluqla birgə maarifləndirmə tədbirləri keçirib

Fövqəladə hallar nazirinin vətəndaşlarla görüşünün tarixi dəyişib

Donald Tramp İsraili İran ərazisinə zərbələri dayandırmağa çağırıb

Xaricdə təhsil alanlara qismən akademik tanınma üçün müraciət müddəti uzadılıb

Dövlət qulluğu vəzifələri üzrə müsabiqənin test imtahanına qeydiyyat elan edilib

Azərbaycan BMT-nin Ətraf Mühit Proqramının Daimi Nümayəndələr Komitəsi Bürosunun sədri seçilib

Taksi sürücüləri üçün iyulun 8-də keçiriləcək imtahana qeydiyyat elan olunub

Media: Zelenski və Trampın NATO sammitində görüşü planlaşdırılır

Paytaxt üzrə 1334 nəfər biologiya və kimya müəllimi sertifikatlaşdırma prosesinə dəvət olunub

Azərbaycan Avropa çempionatında 19 cüdoçu ilə təmsil olunacaq