Bakı, 10 fevral, Anara Axundova, AZƏRTAC

AZƏRTAC musiqi və musiqi mədəniyyəti mövzusunda söhbətləri silsiləsini davam etdirir. Növbəti həmsöhbətimiz soydaşımız, sənətşünaslıq doktoru, professor, P.İ. Çaykovski adına Moskva Dövlət Konservatoriyasının Elmi-analitik şöbəsinin müdiri, “Musiqi nəzəriyyəsi Cəmiyyəti” jurnalının baş redaktoru Anna Əmrahovadır.

- Anna Əmrahova, “Musical Review” qəzetinin yazdığına görə, siz “Müasir musiqi: özünə baxış” kitabı sayəsində 2024-cü ildə Rusiyada “ilin musiqişünası” oldunuz. Bu kitab nədən bəhs edir?

- Bu suala cavab vermək üçün sizə rəhbərlik etdiyim Moskva Konservatoriyasının elmi-analitik şöbəsinin nə işlə məşğul olmasından qısaca danışmalıyam. Şöbəmizin əsas məqsədi mədəniyyətin inkişafı ilə birlikdə mədəniyyəti dərketmə formalarının necə dəyişdiyini müəyyən etməkdir. Bu problemi həll etmək üçün Rusiyanın aparıcı bəstəkarlarının və musiqişünaslarının iştirak etdiyi dəyirmi masa modelindən istifadə etdik. Dəyirmi masalar janrının özünü ictimai rəyin bir növ “monitorinqi” kimi qiymətləndirmək olar.

Əslində, ideyanın orijinallığı ondan ibarət idi ki, dəyirmi masalar keçirilmirdi. Dəyirmi masa hamının bir yerdə oturub bir mövzunu müzakirə etməsidir və mənim üçün heç kimin bir-birini eşitməməsi, eyni suallara cavab verməsi prinsipial dərəcədə vacib idi, çünki insan düşüncəsi eyni təfəkkür tərzindən alovlanmağa meyillidir. Ya anketlər göndərildi, ya da mən həmsöhbətlərimin hər biri ilə təkbətək görüşdüm, sonra nəticələr bir yerə toplandı. Bu əlaqə ilə eyni suallara tamamilə fərqli cavablar verildikdə, bəzən isə onlar kökündən əks şeylər dedikdə, problemə müxtəlif rakurslardan baxmağa və çıxış edənlərin özlərini yeni prizmadan qiymətləndirməyə imkan verən bir kəşf ortaya çıxdı. Onların necə yaşadıqları, nə düşündükləri, bu vəziyyətləri necə qiymətləndirdikləri aydın oldu - bu, sözügedən texnikanın əlavə bonusudur. Həmin söhbətlərin nəticələri “Society for Music Theory” jurnalında dərc olunub və kitab bizim onillik zəhmətimizin nəticəsidir.

- Dəyirmi masalarda hansı mövzular müzakirə olunub?

- Həm Rusiyanın, həm də Azərbaycanın musiqi mədəniyyətinin üz-üzə qaldığı əbədi mövzular.

Bu mənada xüsusi əhəmiyyət kəsb edən genişmiqyaslı “Yanlışlıqlarımızın reyestri” mövzusunda keçirilən dəyirmi masa oldu. Biz Sovet İttifaqı dövrünü yaşadıq, o zaman bir ideologiya, hansısa “nəyin yaxşı, nəyin pis olduğu” anlayışı var idi. Bizim dövrümüzdə - Sovet İttifaqının süqutundan sonra yeni ideoloji yollara keçid baş verdi, qiymətləndirmə meyarı da dəyişdi. Bu məqamda sual yarandı: “Sizin bütlər haqqında, o zamanlar və indi nümunə sayılan şeylər haqqında təsəvvürləriniz necə dəyişdi?” Suallara həm bəstəkarlar, həm də musiqişünaslar Vustin, Umanski, Tarnopolski, Fərəc Qarayev cavab verdilər.

Qloballaşma dövründə milli problemə həsr olunmuş söhbət də az əhəmiyyət kəsb etmirdi. Bu, Azərbaycan mədəniyyəti üçün də aktual məsələdir, ona görə də Cahangir Səlimxanovu söhbətə dəvət etdik. Bizə öyrədirdilər ki, bəstəkarların öz milli kimliyi olmalıdır. Amma indi vəziyyət dəyişib və “milli” artıq üslubun bariz identifikatoru deyil. Müasir bəstəkar bu vəziyyətdə necə davranmalıdır? Getdikcə aydın olur ki, təkcə intonasiya deyil, həm də təfəkkür tərzi milli ola bilər – məsələn, prosessuallıq baxımından Qərb simfonizminin antipodu olan muğamda olduğu kimi.

- Elmi marağınız tez-tez müasir musiqiyə çevrilir. Bu gün musiqi mədəniyyəti hansı dövrlərdən keçir?

- Musiqi mədəniyyəti heç vaxt homogen bir şey olmayıb. İndi də kütləvi mədəniyyət və akademik mədəniyyət arasında nəhəng və təəssüf ki, çox qeyri-bərabər təbəqələşmə mövcuddur.

- Müasir musiqini başa düşmək üçün nə etmək lazımdır?

- Öyrənmək lazımdır. Nədənsə, başqa ölkəyə gələndə yerli əhaliyə bizimlə tanış olmayan dildə danışdıqlarından şikayət etmirik. Konsert zalında müasir bəstəkarların “anlaşılmaz musiqi” bəstələməsindən şikayət etmək məqbuldur. Musiqi təbii dildən fərqli olaraq çox unikal, lakin öz ifadə sisteminə malik bir dildir. Onu dərk etmək üçün təkcə musiqi savadının əsaslarını deyil, həm də musiqi mədəniyyətini öyrənmək, dərk etmək, dünyagörüşünü daim genişləndirmək lazımdır. Alətdə ifa edən və ya oxuyan balaca uşaqların ilhamlanmış üzlərinə baxın. Övladlarına musiqi öyrədən valideynlər necə də müdrikdirlər. Bir millətin genefondu məhz belə yetişdirilir.

- Müasir musiqi təhsilinin müsbət və mənfi tərəfləri nələrdir?

- Musiqi məktəbinin səviyyəsindən danışa bilmərəm, çünki mən ancaq universitetlərdə dərs demişəm. Ən yüksək səviyyədə problem budur: klassik musiqi ilə bağlı hər şeyin böyük nəzəri əsası var - dərsliklər, tədris vəsaitləri. Öz qanunları ilə inkişaf edən müasir musiqidə vəziyyət xeyli mürəkkəbdir. Müasir musiqi mədəniyyətinin bir çox hadisələri artıq köhnə musiqi alətlərindən istifadə etməklə təhlil edilə bilməz.

- Sizcə, mürəkkəb akademik musiqini qavramağa daha çoxsaylı dinləyici hazırlamaq üçün musiqişünaslar və musiqi jurnalistləri nə etməlidir?

- Müasir musiqişünaslar, jurnalistlər bilməlidirlər ki, XXI əsrdə musiqidə nə dəyişib. Müasir musiqi təcrübəsi ənənəvi nəzəri inkişaflara ziddir və hazırda gənc bəstəkarlar tərəfindən yaradılan əsərlərin əksəriyyətini musiqi təhlilinin klassik metodlarından istifadə etməklə şərh etmək qətiyyən mümkün deyil. Bu, xüsusilə, müasir forma və janr formalaşması modellərinə aiddir.

Müasir müəlliflər iddia edirlər: “Biz artıq sonatalar və ya simfoniyalar bəstələmirik. Bizim unikal layihəmiz var, hər bir əsər üçün fərdi forma yazılır”. Məqalələrimin birində sübut etməyə çalışdım ki, ənənəvi janrların ümumi inkarı ona gətirib çıxardı ki, ayrı-ayrı layihələr özləri bir janr xüsusiyyətlərini qazandılar və bu da “ümumi”, “genetik” formalaşmış bir şey kimi təhlil oluna bilər.

Mövzusu olmasa da, bu musiqi məzmunsuz deyil. Mənası var, “çoxkanallı” formada ifadə olunur. Bəstəkar hələ də nəyisə ifadə etmək arzusundadır, lakin o, başqa cür “danışır”, ona media janrları – videosırası, instalyasiyalar, instrumental teatr kömək edir.

XX əsrin musiqisində irəliyə doğru böyük bir tektonik sürüşmə baş verdi və musiqişünaslıq hələ də onun adekvat təsviri ilə ayaqlaşa bilməyib. Mən bunu öz təcrübəmdən bilirəm. Moskva Konservatoriyasında “Musiqişünaslıq tədqiqatlarının metodologiyası” kursunda dərs deyirəm. Uşaqlara qeyri-ciddi tapşırıqlar təklif edəndə, onların gözlərinin necə parladığını görmək imkanım oldu: öz “fərdi layihələrini” tərtib etmək və ya ədəbi əsərlərdə musiqi forması tapmaq istəyi vardı.

- Hansı Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərini vurğulaya bilərsiniz?

- Hələ 2005-ci ildə Moskva Konservatoriyasında müdafiə etdiyim doktorluq dissertasiyamda Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığını qeyd etmişdim. Bu əsər “Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında müasir musiqinin təfsirinin koqnitiv aspektləri” adlanırdı. Qara Qarayev, Xəyyam Mirzə-zadə, Fərəc Qarayev, Rahilə Həsənova, Emil Mirzəyev – bunların hamısı Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin qaymaqları olan insanlardır.

- Söhbətimizdən anlaşılır ki, siz çox işləyirsiniz və Rusiyanın musiqi həyatında hadisələrin ən mərkəzində yer alırsınız. Hər şeyi necə çatdıra bilirsiniz, ilhamınızı haradan alırsınız?

- Yəqin ki, mən Azərbaycan vətəndaşı olduğum üçün burada, Rusiyada hər hansı bir tanınma mənim üçün ikiqat dəyərlidir. Burada mənə həvalə olunmuş hər hansı vəzifədə və istənilən işdə çalışsam, təmsil etdiyim ölkəni heç vaxt unutmuram, köklərimi xatırlayıram və həmişə əlimdən gələni etməyə səy göstərirəm.